Кавальства вядома ў нашым краі з часоў жалезнага веку. 3 жалеза выкоўвалі рэчы гаспадарчага і бытавога прызначэн-ня. У кузнях выконвалі такія віды работ, як коўка дэталяў транспартных сродкаў (калёс, санак, вазкоў, брычак), выраб сельскагаспадарчага інвентару (сярпоў, саш-нікоў, матык), слясарнага і сталярнага інструменту (сякер), прылад хатняга ўжытку (секачоў, крукоў, віл), прыстасаванняў для пабудовы і аснашчэння жылля (завесы, клямкі, замкі) і інш.

У Верамееўцы ў пачатку XX ст. жыла сям'я Кузняцовых, члены якой былі кавалямі. Знакамітымі кавалямі былі Давід Бас (г. Гарадок), С.А.Вараб'ёў (в. Даўгаполле), Максімаў (в. Ціты). Д.Л.Шкрэдаў з хута-ра Бадзяі меў сваю кузню, якая зберагалася да 70-ых гадоў XX ст. Г.П.Лук'янава з в. Аніські землякі ўспамінаюць як добрага каваля і цесляра. У фондах Гарадоцкага музея захоўваюцца вырабы мясцовых майстроў (падковы, клямкі, ухналі і г.д.).

Кавальства — рамяство спадчыннае. Кузні былі ў многіх вёсках, у Гарадку ў 1898 г. было 12 кавалёў, 6 рабочых і 7 вучняў. Кузня ўяўляла сабой драўлянае збу-даванне з земляной падлогай, з горнам і кавадлам. Кавальства было пашырана ў раёне доўгі час, а патрэба ў вырабах і справе каваля існуе і зараз.

Гарбарства — рамяство па вырабу скуры для пашыву абутку. Сыравінай служыла скура быкоў, цялят, кароўялавак, авечак, коз. Працэс вырабу скуры складаўся з падрыхтоўчых аперацый, дублення і апрацоўкі. Апрацоўка ўключала фарбаванне,пакрыццё тлушчам, глянцаванне, струганне, мяцце. Гарбарні былі невялікімі. Там працаваў гаспадар і члены яго сям'і.

У наш час яшчэ ўспамінаюць знакамітых шаўцоў П.І.Калбанава (в. Беразнякі), Антона Якіменку (в. Лажані), І.П.Еўдакімава (г. Гарадок). Апошні жыў на вуліцы Лугавая, яго майстэрства было ацэнена сучаснікамі: заказаў было шмат, а калі пісалі да яго, то вуліцу маглі не ўказваць, а проста стаяла замест адраса: «Гарадок, Івану Пятровічу». Ліст майстар заўсёды атрымліваў. Настаўнікам яго ў шавецкай справе быў жыхар з Невельскай вуліцы Канстанцін Яфрэмаў.

Для працы стальмахоў патрабаваліся бяроза, дуб, вяз, клён. У пачатку XX ст. гэта рамяство было ў нас вельмі пашырана. Брукаванае пакрыццё шашы патрабавала не толькі добра падкаванага каня, але і добрых калёс і палазоў. Калёсы купляліся ў стальмахоў, бо для іх вырабу патрэб-ны былі спецыяльныя інструменты: такар-ны станок, гбала, колесня. Гэтае рамяство патрабавала і кавальскіх навыкаў.

Майстры-сталяры спецыялізаваліся па вырабу прадметаў мэблі, аконных рам і аканіц, дзвярэй, ліштваў, карнізаў, дахавых матэрыялаў. Яны ж выраблялі інвентар, транспартныя сродкі, сохі, бароны, вілы, цапы, граблі, дэталі кроснаў. 3 драўніны вольхі і бярозы рабілі лыжкі, кухонныя паліцы. Дуб і ясень выкарыстоўвалі на абсаду, з клёну рабілі інструменты для рамеснікаў.

Сукнаробства — адзін з відаў занят-каў і хатняга рамяства па вырабу сукна, з якога шылі верхняе мужчынскае і жано-чае адзенне, шапкі. Сыравінай служыла воўна. Майстры валюшнага рамяства рабілі валёнкі, сукно. Белы колер сукна ў нас быў традыцыйным. Спецыяльна вырабляўся лямец для хамутоў і сядзелак.

Пазней узніклі рамесныя майстэрні, якія займаліся апрацоўкай воўны (часаннем, мыццём) і валюшнай вытворчасцю. Зараз у многіх вёсках збярогся гэты род занят-каў. Лёгкія і прыгожыя валёнкі робяць майстры ў нашым раёне. У пачатку XX ст. асабліва прыгожыя валёнкі рабілі на ву-ліцы Кладбішчанскай у Гарадку, вёсках Обалі, Тросніцы, Антоненках, Седунах. За-раз гэты промысел адраджаецца, працуюць майстры па вырабу валёнак у Гарадку, Вархах.

Матэрыялы для пляцення былі разнастайныя: лён, лаза, чарот, лыка, карані дрэў, бяроста, скура, салома, пянька, лучына, стружкі, ніткі, дубцы арэшніку, ядлоўцу, рабіны, чаромхі. Выраблялі майстры пляцення кошыкі, рыбалоўныя снасці, посуд, карабы, мэблю, сявенькі, шкатулкі, цацкі, брылі, аплётку для ганчарных вырабаў, лапці, паясы, кублы, калыскі.

3 саломы рабілі кошыкі, сявалкі, скрыні, кублы, павукоў. Саламяныя павукі рабіліся, паўспамінахЯ.Ф.Дзям'яненкі, «у полі, калі жывёла адпачывала». Яны былі і абя-рэгамі, і сімваламі дабрабыту. Найбольш распаўсюджаная ў нас форма павукоў — аб'ёмна-рамбічная. 3 кірмашу прывозілі прыгожыя саламяныя скрыначкі. Сявалкі рабіліся з саломы, як і вялікія кублы. Салома перапляталася пры іх вырабе лазой, пянькою, ільном.

Сучасныя майстры саломапляцення засвоілі традыцыйную тэхніку вырабаў гэтых рэчаў і пашырылі іх віды. Папулярнымі ў нас з'яўляюцца саламяныя пано, кветкі, упрыгожанні, падобныя на вяночак, абручы. Сучасныя майстры Гарадоччыны карыстаюцца прыёмамі спіральнага і пра-мога пляцення, выкарыстоўваюць розныя віды саломы (жытняй, пшанічнай, аўся-най).3 бяросты плялі звычайна кашалі для пераносу дарожных прыпасаў, рабілі ап-лётку для посуду. Так з'явіўся берасцень — пасудзіна, абвітая бяростаю.

Жарнасекамі называлі ў нашых мясцінах тых, хто вырабляў жорны. Гэтая рэч была ў сенцах амаль кожнай сям'і і выкрыстоўвалася для размолу невялікай колькасці збожжа. Мясцовыя каменячосы рабілі і прыгожыя каменныя ганкі. Такой сямейнай справай здаўна займаліся жыхары в. Марозава.

Шмат было майстроў на Гарадоччыне, якія добра валодалі некалькімі рамёствамі. С.А.Вараб'ёў (в. Даўгаполле) быў добрымцесляром і кавалём. Д.Л.Шкрэдаў (х. Бадзяі) мог выконваць усе кавальскія аперацыі. Пра яго ўспамінаюць і як пра знакамітага пчаляра, паляўнічага, рыбалова. Яго дом у Бадзяях быў упрыгожаны чучаламі цецерукоў. Ён рабіў адмысловыя лодкі. У Гарадку С.С.Амасовіч таксама валодаў некалькімі рамёствамі: быў ганчаром, цесляром, сталяром.

Частай з'явай у канцы XIX ст. стала адыходніцтва. Каб здабыць сродкі, сяляне вымушаны былі шукаць працу ў гарадах. Нашы землякі ў тыя часы наймаліся на лесасплаўныя, дарожна-будаўнічыя, сельскагаспадарчыя работы, на заводы Пецярбурга. Пры гэтым селянін пастаянна вяртаўся да свайго месца жыхарства. Гонка плытоў у Рыгу патрабавала плытагонаў, у перыяд навігацыі сплаўляўся лес у раку Заходнюю Дзвіну з Межанскага краю.

Лічыліся суднаходнымі рэкі Мяжа і Каспля. Сплаўнымі былі Обаль і Лужаснянка. 3 Белага Мяжою ў Дзвіну, а адтуль у Рыгу сплаўлялі збожжа. Па рацэ Мяжа хадзілі баркі с грузам ад 8 да 10 тон. Сплаў малых барак і плытоў з грузам прадаўжаўся з красавіка да чэрвеня. Па рацэ Обаль лес сплаўляўся ў Полацк і Рыгу. Гэты лес і дровы падвозіліся да лесасплаўных пунктаў, возка лесу была самым распаўсюджаным адыходніцкім заняткам. Так, у 1896 г. у павеце возкай лесу займаліся 1678 чалавек, гонкай лесу на плытах — 797, высечкай лесу — 858. Плытамі дастаўлялі лён, драўляны посуд, цэглу, збожжа, сала, смалу, паташ, яблыкі. Лясны матэрыял нарыхтоўвалі ў асенне-зімовы перыяд, дастаўлялі яго да рачных прыстаняў, на берагі рэк, складвалі ў штабелі. Вясной пачынаўся сплаў плытамі ці россыпам. Кіравалі плытом вёсламі або шастамі. Калі плыты былі невялікія, імі кіра-валі 2 — 3 плытагоны. Россыпам лес сплаўляўся па невялікіх рэках. Каб затрымаць сплаўлены россыпам лес, рэкі перагароджвалі ланцугамі з бярвення. 3 1920 г. аб'ём лесасплаву скараціўся.

У XIX ст. у жыхароў нашых мясцін існавалі іншыя адыходніцкія промыслы, якія былі звязаны з апрацоўкай лесу. Гэта выраб паташу, смалы, дзёгцю, драўнянага вугалю, нарыхтоўка будаўнічага лесу і дроў.Адным з заняткаў, якія непасрэдна патрабавалі, каб селянін доўгі час працаваў не на сваім полі, быў паташны промысел. Мэтай гэтага занятку было атрыманне паташу, шчолачнай солі, якая ў XIX ст. шырока выкарыстоўвалася для вырабу шкла, мыла, фаянсавай палівы, для мыцця воўны, адбельвання і фарбавання тканін, ачысткі сукна. Паташ выкарыстоўваўся таксама ў кандытарскай вытворчасці і фармакалогіі. Сыравінай для вытворчасці служыў попел з хваёвых і лісцевых парод дрэў, папараці і інш. У XIX ст. паташня мела кадоўню, кацельню, гартоўню. Выпаль-валі попел у ямах, кучах, з галля, хмызня-ку. 3 1 куб. м вязу атрымоўвалі 0,76 кг паташу, з лазы — 0,63 кг, ліпы — 0,5 кг. Больш за ўсё паташу атрымоўвалі з клёну, вязу, ліпы. Пры спальванні дубу выраблялі такую колькасць попелу, як і з вязу, але паташу выходзіла ў 2 разы менш. Менш за ўсё давалі паташу елка і сасна, таму знішчаліся ў першую чаргу лісцевыя лясы.

Паташні звычайна размяшчаліся ў лесе, дзейнічалі болып за 200 дзён у год. Працэс атрымання паташу з попелу быў працаёмкім: вышчалочванне попелу, выпарванне шчолаку, ачыстка паташу. Яшчэ трэба было нарыхтаваць матэрыял для спальвання, пабудаваць печы, нарабіць чаноў, нарыхтаваць клёпкі, падвесці ў пабудовы паташні ваду па спецыяльных жалабах. У кадоўні стаялі вялікія чаны, кадкі, карыты. Попел прамываўся вадой і асаджваўся шчолак. Потым гэты састаў выпарвалі і гартавалі. Атрымоўваўся парашок белага колеру (вуглякіслы калій). Паташная вытворчасць патрабавала знатакоў такіх прафесій, як папяляры (яны выпальвалі попел у ямах, кучах), клёпачнікі (нарыхтоўвалі клёпкі), карытнікі (вышчалочвалі попел), палівачы (выпарвалі шчолак). Не-абходнымі былі возчыкі, конюхі, кавалі, бондары, цагельнікі, калеснікі. Іх называлі агульнай назвай — буднікі. Найбольш цанілася праца палівачоў, бо яны займаліся галоўнай справай на вытворчасці. Ад іх патрабавалася высокая кваліфікацыя і майстэрства, бо ад гэтага залежала якасць паташу.Спецыялістаў наймалі, аддаючы перавагу кваліфікаваным і працавітым. Рабочыя жылі побач з вытворчасцю ў паўзямлянках, у пабудовах самой вытворчасці або ў бліжэйшых вёсках.

Паташні не маглі функцыянаваць працяглы час на адным месцы. Па меры выкарыстоўвання рэсурсаў яны пераносіліся ў іншую частку лесу. Некаторыя населеныя пункты, размешчаныя побач з такой вытворчасцю, атрымоўвалі звязаную з ім назву. Па ёй можна бы ло вызначыць і знаходжанне паташняў.

На тэрыторыі Гарадоцкага раёна існавала вёска Будніца (Гуркінскі с/с). Вёскі з назвай Паташня існуюць і зараз (у Межанскім і Першамайскім с/с). У Полацкай губерні такіх населеных пунктаў было шэсць, пры гэтым толькі ў двух паветах: Гарадоцкім і Суражскім. Гэта даказвае традыцыйнасць промыслу для нашай тэрыторыі.

Паташ у вялікіх колькасцях вывозіўся. На заходніх рынках рускі і беларускі паташ лічыўся лепшым. Заняпаў промысел у пачатку XX ст., бо ў другой палове XIX ст. пачалі вырабляць мінеральны паташ з калійных солей, павялічыўся аб'ём лесанарыхтовак і экспарт таварнай драўніны.

Крашаніна

«Крашанінаю завецца друкаванне малюнкаў на тканінах пры дапамозе асобных драў-ляных дошчак, што маюць на сваёй паверхні рэльефны малюнак. Крашаніна можа быць умоўна аднесена да галіны сялянскага малярства, да якога належыць роспіс, вышыўка, анталяжы і крашаніна. Крашаніна — своеасаблівая сялянская творчасць, што імкнецца выражаць графічныя мэты. Малюнак крашаніны павінен быць дэкарацыйным, ухіляючыся рэалістычнай трактоўкі і разам з тым падкрэсліваючы двухмернасць паверхні тканіны...». У Віцебшчыне майстроў гэтай справы звалі«сінельнікамі», красілыпчыкамі і набойшчы-камі...У м. Гарадку працаваў толькі адзін саматужнік — «сінельнік» (родам з Цвярской губ.) Шутаў, які меў невялічкую майстэрню і працаваў адзін, без наймітаў. Майстэрня зачынілася з пракладкаю чыгункі Ленінград — Віцебск.

Фурман І.П. Крашаніна.

Выданне Віцебскага акруговага таварыства

краязнаўства. 1925. С. 11 — 18.

Шоўкам лён!

Лён у XIX —XX стст. адыгрываў важную ролю ў жыцці насельніцтва нашага краю. Таму прадпрымаліся крокі для паляпшэння яго гатункаў і ўраджайнасці. Выкарыстоўваліся ўгнаенні, заводзіўся і рэалізоўваўся сорт ільну-даўгунцу, пачалі выкарыстоўвацца новыя прылады працы для яго апрацоўкі і вырошчвання.Яшчэ ў 30-ыя гг. XX ст. у в. Каверзіна можна было пачуць прывітанне: «Шоўкам лён!»

Лён шмат даваў жыхару Гарадоччыны, але ж колькі турбот і працы патрабавалася, каб ільняная нітка лягла ў адзенне ці прыгожы ручнік. Калі сеялі лён, трэба было не толькі добра ўзараць і забаранаваць поле, але яшчэ чакухай уручную разбіць камы, зберагчы поле ад птушак, пустазелля і шкоднікаў. Калі ж лён адцвітаў, трэба было «браць». Бралі лён у жніўні, баяліся, каб не перастаяў. Ставілі снапы ў бабкі, пасля аббівалі ці абрывалі галоўкі пры дапамозе валька ці нажа. Лён рассцілалі або мачылі ў вадаёмах. Часта гэта дрэнна ўплывала на рыбу.

Настаўнік Невельскага павятовага вучылішча Пётр Катлоўскі назіраў, як на Віцебшчыне высушваюць лён на роўных і чыстых лугах, а дасушваюць у асецях ці лазнях, не выкарыстоўваючы для сушэння сасновых і бярозавых дроў, бо іх дым псуе валокны. Пасля сушкі, трапання і мяцця яго чэшуць, падбіраюць пад адзін колер і звязваюць у вязкі (пукі), якія важаць каля 25 фунтаў. Такі лён ішоў на продаж у Рыгу. Лён, які ўрадзіўся кароткім, звязвалі ў снапы, не замочвалі, а клалі разам з галоўкамі для сушкі на жэрдкі.Потым малацілі і рассцілалі на 25 — 35 дзён па пожнях. Затым яго апрацоўвалі і выкарыстоўвалі для патрэб сям'і.

Прадзеннем ільну займаліся жанчыны з лістапада па сакавік. 3 7 — 8 гадоў дзяўчынкі ўжо атрымлівалі няякаснае валакно для навучання гэтай справе. Праз год-два ім давяралі кужаль, з якога рабіліся тонкія тканіны. Кудзеля прывязвалася да прасніцы, якая ставілася на лаву, а папрадуха садзілася на донца. Нітку скручвалі амаль да канца XIX ст. на верацяне. Так часта нашы бабулі ўжывалі гэтае слова, што яно ўвайшло ў прымаўку: «круціцца, як верацяно». У наш час, у пачатку 1990-ых гадоў, даводзілася бачыць у в. Антоненкі Халамерскага сельсавета, як добра валодаюць і нашы сучасніцы драўляным верацяном.

У XX ст. у сялянскім побыце распаўсюджана была самапрадка. На тэрыторыі раёна сабраны і ўвайшлі ў калекцыю раённага музея самапрадкі, стаякі і лежакі. Прасніца для калаўрота выглядае, як невялікая лапатачка, яна ўстаўляецца ў спецыяльную адтуліну ў самапрадцы. Самапрадка складаецца з кола, педалі, прадзільнага апарата. За зіму трэба было на вялікую сям'ю выткаць да 150 метраў тканіны. Спрадзеныя ніткі праходзілі складаны шлях. 3 верацён ці прасніц іх з дапамогай матавіла перамотвалі ў маткі. Цікава, што ў вёсцы Обаль у 1991 г. на гарышчы старога дома было знойдзена амаль па дзесятку матавілаў, нітоў, бёрдаў. Відаць, там ставіліся не адны кросны.

Ніткі мылі і фарбавалі. У другой палове XIX ст. выкарыстоўвалі часцей за ўсё фарбы, якія атрымоўвалі з раслін. Нашы старэйшыя зямлячкі ўспамінаюць, што рабілі для афарбоўкі льняной пражы адвар з кары дуба, ясеня, крушыны і інш. Пазней фарбы купляліся ў крамах ці ў вандруючых гандляроў.

Выраблялася тканіна на кроснах, якія мелі апорны каркас (ставы), на якіх мацаваліся навоі (для асновы і тканіны); ніты, бёрды з набіліцамі для прыбівання ўтку; панажы, кацёлкі. Аснову часалі драўляным грэбенем і накручвалі на навоі. Для ўтварэння зева ў аснову прапускалі дзве вузкія «чыноўныя» дошчачкі, якія перасоўвалі па меры накручвання асновы. Затым накідвалі аснову ў ніты. Тут парадак дзеянняў залежаў ад узору будучай тканіны.

Дзякуючы доктару мастацтвазнаўчых навук М.С.Кацару мы ведаем імёны мясцовых ткачых і вышывалыычыц старэйшага пакалення. Гэта Паўхлебава (в. Забу-мер'е), А.Савянок (в. Козіна), В.Таляронак (в. Малажоны), Д.Балабошка (в. Бесава), Дзімітрава (в. Азёркі). Шмат цудоўных тканін зрабіла М.Ф.Шпакава (1887 —1987 гг., в. Вархі).Гарадоцкія ткачыхі на кроснах выраблялі ажурныя тканіны. Такое ткацтва шы-рока бытавала ў канцы XIX — пачатку XX ст.

Ажурныя тканіны выконваліся з лепшых гатункаў ільну і выкарыстоўваліся для вырабу фіранак і полагаў для ложкаў. У 40-ыя гг. XX ст. гэтыя тканіны страцілі сваё утылітарнае прызначэнне, але нейкі час яшчэ ўжываліся ў сялянскім быце ў якасці дэкаратыўных ручнікоў, абрусаў, полагаў, посцілак, фіранак. У Беларусі ажурнае ткацтва атрымала распаўсюджанне ва ўсходніх і паўночна-ўсходніх раёнах Віцебскай вобласці: Аршанскім, Сенненскім, Бешанковіцкім, Лёзненскім, Гарадоцкім.

Каб пража і даматканае палатно былі белымі, валі, выбівалі пранікам на рэчцы, паласкалі, затым рассцілалі на роснай траве пад сонцам. Такі спосаб бытаваў да сярэдзіны XX ст. Натканае палатно захоўвалі спачатку ў кублах, потым у куфрах, якія ў нашай мясцовасці называюцца сундукамі. Сям'я з в. Моненкі перадала такі сундук для аддзела этнаграфіі ў Гарадоцкі музей. У куфрах зберагаліся рэчы для пасагу. У другой палове XIX ст. дзяўчына павінна была выткаць абрусы, ручнікі, палатно для пасцелі, нашыць некалькі жаночых і муж-чынскіх кашуль, наткаць ці сплесці шмат паясоў. У XX ст., ды ўжо ў канцы і XIX, этнографы заўважаюць (М.Я.Нікіфароўскі), што для пасагу абавязкова рыхтаваліся толькі абрусы, ручнікі і паясы, астатняе ўжо можна было купіць ці пашыць з купленых тканін. Але звернемся да тых трубак палатна, якія зробяць жанчыны за зіму. Не ўсе з іх апынуцца адразу ў сундуку. Частку з іх звязуць у Гарадок, у майстэрні саматужніка сінельніка Шу-тава, зробяць крашаніну (сінельку), або набіванку (в. Ісачкава Межанскага с/с), зробяць палатно сінім і на ім белыя геаметрычныя або раслінныя ўзоры. 3 на-біванкі насілі хусткі, спадніцы. Рабілі з яе коўдры. Майстэрня зачынілася з пабудо-вай чыгункі.

Асноўнымі прадметамі дамашняга вырабу заставаліся ў пачатку XX ст. паясы, ручнікі, абрусы. Абрусы былі паўсядзённымі і абрадавымі. Абрадавыя абрусы вы-карыстоўваліся на вяселлі, ішлі на пасаг. Абрадавы абрус браўся ў час памінак на магілы родных. Лепшага ручніка, чым ільняны, не знайсці. Яго палатно, як абрадавая рэч, ішло на набожнікі (ручнікі для чырвонага кута), больш грубыя і доўгія служылі ўціральнікамі, якімі карысталася сям'я.

Ручнік з'яўляецца дэталлю многіх рытуалаў, абрадаў нашай мясцовасці. У час хрэсьбін, вяселля, пахавання ручніку адводзіцца асаблівае месца. Арнаментуюцца ручнікі багата. Ромба-геаметрычныя ўзоры былі пераважаючымі па колькасці на рубяжы XIX —XX стст. Паступова набываў усё болыпую папулярнасць раслінны арнамент, канцы ручнікоў упрыгожвалі карункамі, плеценымі з нітак, вязанымі на прутках, вышыўкай. Існуе і вышыўка па гатоваму ўзору.

У Гарадоцкім краязнаўчым музеі захоўваецца вялікая калекцыя з вынікаў працы клапатлівых рук былых жыхароў нашых мясцін: тут 78 ручнікоў, 75 з іх — саматканых ільняных, 16 посцілак, 31 абрус, 31 пояс.

3 ільну і воўны вырабляліся ў нашай мясцовасці і паясы. Узоры рабіліся ў вы-глядзе грабеньчыкаў, палосак, ромбаў, крыжыкаў. Ткачыхі паясоў у нашай мясцовасці выкарыстоўвалі розныя тэхнікі іх вырабу, але найбольш старыя паясы ткалі на ніту. На поўначы раёна знойдзены паясы, выкананыя ў тэхніцы пляцення. Ільняная нітка з канаплянай (пяньковай) выкарыстоўва-лася пры сеткаванні.

Шырока выкарыстоўвалася льна семя і алей, выціснуты з яго. Ільняное семя было сродкам для прыпарак і паслабляючым. Алей прымянялі жывапісцы. Насельніцтва раёна традыцыйна шырока займалася ільнаводствам. У 1907 г. пад ільном было 9,7% плошчы ўсіх пасеваў, ён высяваўся часцей за ўсё пасля жыта, выкарыстоўва-лася пры яго апрацоўцы толькі ручная праца. Але меліся на пракатных складах і ў продажы трыеры для льнянога семя, ільнамялкі двухвальная ацэнь-ваць можна па 50 кап.

У той час былі і трохвальная. Лён прыцягваў да сябе ўвагу аграномаў. Каб увесці сорт пскоўскага даўгунцу, семя куплялі ў Порхаўскім раёне.

Ганчарста Ганчарства як выраб з гліны прадметаў гаспадарчага і дэкаратыўна-прыкладнога прызначэння зарадзілася пад час неаліту. Са з'яўленнем ганчарнага круга вылучылася як рамяство. У XIX ст. фармовачную масу рабілі шляхам яе пластыч-ный апрацоўкі. Пасля фармавання на ган-чарным крузе посуд абпальвалі. У XIX — пачатку XX ст. у весках ганчарства было пабочным ад земляробства промыслам і базіравалася на сямейнай працы, а ў гарадах спалучалася з наёмнай. Вясковыя рамеснікі прадавалі або абменьвалі вырабы на збожжа. Ганчарства на тэрыторыі раёна заўсёды было адным з самых запатрабаваных промыслаў. Вось як апісвае гарадоцкую кераміку адзін з вядомых даследчыкаў-этнографаў Я.М.Сахута:

Найбольшага развіцця промысел дасягнуў у XIX — 1-ай палове XX ст. Чырвонагліняная паліваная і непаліваная кераміка гаснадарчага прызначэння (гаршкі, збанкі, гладышы, глякі, вазонніцы, міскі) вызначаецца простымі пластычнымі формамі з мякка апрацаванай паверхняй, светлы тэракотавы колер якой падкрэсліваецца маляўнічымі падцёкамі палівы фіяле-тава-карычневага колеру. Калекцыі зберагаюцца ў Дзяржаўным музеі БССР, Музеі старажыт-набеларускай культуры ІМЭФ АН БССР. (Этнаграфія Беларусі. Мн., Найбольшага развіцця промысел дасягнуў у XIX — 1-ай палове XX ст. Чырвонагліняная паліваная і непаліваная кераміка гаснадарчага прызначэння (гаршкі, збанкі, гладышы, глякі, вазонніцы, міскі) вызначаецца простымі пластычнымі формамі з мякка апрацаванай паверхняй, светлы тэракотавы колер якой падкрэсліваецца маляўнічымі падцёкамі палівы фіяле-тава-карычневага колеру. Калекцыі зберагаюцца ў Дзяржаўным музеі БССР, Музеі старажыт-набеларускай культуры ІМЭФ АН БССР. (Этнаграфія Беларусі. Мн., 1989. С. 141.)

Выраблялі з гліны латкі, міскі, карчагі, гарлачы, жбанкі, дваёнышы, траёнышы, гліняныя цацкі. 3 сярэдзіны XIX ст. вясковыя майстры засвойваюць тэхніку пакрыцця керамікі глазуравай палівай, гэта паліва надавала гарадоцкім вырабам ружова-карычневы колер. Гарадоцкія вырабы адрозніваюцца зграбнымі вертыкальнымі формамі. Паўночныя часткі раёна карысталіся керамікай з вёскі Калдобкі Невельскага раёна. У адрозненне ад гарадоцкай гэта кераміка мела раўнамерны карычневы колер, паліва была празрыстая, нанесеная роўна, без пацёкаў. У Гарадоцкім музеі знаходзяцца вырабы майстроў з вёскі Калдобкі, імі карысталіся жыхары вёскі Антоненкі і іншых населеных месц сучасных Халамерскага і Віраўлянскага сельсаветаў.

Адным са старэйшых ганчароў нашых мясцін з'яўляецца Сцяпан Сідаравіч Амасовіч (1889 — 1968). Ён нарадзіўся, жыў і працаваў у Гарадку на вуліцы Кладбішчанскай (за-раз Лугавая). Яго бацькі мелі ўчастак зямлі ізаймаліся ганчарствам. У сям'і, дзе рос Сця-пан Сідаравіч, было 5 дзяцей, чацвёра мелі ган-чарныя навыкі, старэйшы, Сцяпан, вучыў сваіх братоў Ягора, Кліма, Мікалая рамяству. Сцяпан Сідаравіч яшчэ ў маладосці адкрыў невялікую ганчарную майстэрню, дзе працаваў адзін, вырабляў жбанкі, глякі, цацкі-свістулькі ў вы-глядзе птушак, бочачкі (сярод іх былі вырабы ёмістасцю да 20 літраў), гаршкі, талеркі. Посуд меў лёгкія формы. Некаторыя яго вырабы былі настолькі трывалымі, што ў іх можна было гатаваць ежу ў печы.

У 1930-ыя гады С.С.Амасовіч стаў членам ганчарнай арцелі ў Гарадку. У часы Вялікай Айчыннай вайны працаваў дома, і сям'я мяня-ла ганчарныя вырабы на прадукты. Пасля вайны, да 1953 г., Сцяпан Сідаравіч працаваў у Гарадоцкім ганчарным цэху, дзе быў старшым майстрам і перадаваў ганчарныя навыкі. Ён вучыў рамяству В.І.Семянкова, які нарадзіўся ў вёсцы Вайханы, працаваў у Гарадоцкім ганчарным цэху і стаў адмысловым майстрам. Яго творы вызначаюцца прастатой, некаторай шурпатасцю паверхні ручкі і донца.

Ганчарная арцель утварылася ў Гарадку ў 1930-ыя гг., яна стала вытворчым цэ-хам райпрамкамбіната, потым раённага камбіната бытавога абслугоўвання, затым адносілася да Віцебскага аб'яднання «Будаўнік». У 1993 г. цэх быў закрыты. Узнавіў ён сваю дзейнасць у 1999 г. Старэйшымі гарадоцкімі майстрамі і работнікамі ганчарнага цэха былі К.Я.Куксінскі і ган-чар Альхоўка. Арганізацыйнай дзейнасцю цэха займаліся Шалкоўскі і Захараў. У лепшыя свае гады арцель мела 5 коней, адну машыну-палутарку. У Гарадку цэх называлі проста «ганчаркай». Папулярнасцю карысталіся на выставах і ў продажы вырабы гарадоцкіх майстроў, іх адрозніваў тэракотавы колер, лёгкасць і прастата форм.

Адзін са знакамітых гарадоцкіх ганчароў — Уладзімір Іосіфавіч Татарыс  (1925 — 1986). 3 дзяцінства яго цікавіла гэта рамяство. 3 13 гадоў пачаў вучыцца ганчарнай справе. У ганчарным цэху Гарадка праца-ваў амаль 40 гадоў. У мастацкіх выставах удзельнічаў з 1970 г. Быў лаўрэатам 1-га і 2-га ўсесаюзных фестываляў народнай творчасці. Доўгі час у Віцебскай вобласці ён быў вядучым майстрам ганчарнай справы. Выкарыстоўваў У.І.Татарыс лепшыя дасягненні гарадоцкай керамікі. Яго творы вызначаюцца яркасцю палівы. Ім выкарыстоўвалася асобая тэхналогія абпальвання. Пры гэтым гарадоцкая чырвоная гліна надавала яго вырабам тэракотавы колер, фіялетава-карычневая паліва з пацёкамі рабіла керамікуасабліва маляўнічай. Формы яго твораў простыя, паверхня апрацавана мякка. Творы майстра карысталіся попытам у мясцовага насельніцтва. Многія з іх бытуюць і зараз выконваюць сваю функцыю. Так, у в. Паташня Першамайскага сельсавета амаль у кожным доме маюцца жбаны, вазоны, вырабленыя ў тэхніцы, характэрнай для г цца этага майстра. Зараз традыцыі старых майстроў зберагаюцца і адраджацца ў гуртках раённага Дома рамёства і фальклору.

Вусная народная творчасць нашага краю — гэта невычарпальная крыніца ведаў, аптымізму, гумару. Жанры мясцовай вуснай народнай творчасці разнастайныя: прымаўкі, прыказкі, загадкі, прыкметы, легенды, паданні, быліны, забаўлянкі, казкі, замовы, пацешкі, заклічкі, прыгаворкі і інш. Вельмі шырокі пласт народнай культуры — песні і прыпеўкі.

Тэрыторыя Гарадоцкага раёна заселена носьбітамі паўночнабеларускіх гаворак. Наша мова вельмі блізкая да мовы жыхароў Куньінскага і Усвяцкага раёнаў Пскоўскай вобласці, Веліжскага раёна Смаленскай вобласці. Этнографы здаўна заўважылі гэта. А.М. Семянтоўскі ў 1872 г. пісаў, што ў Гарадоцкім павеце замест [ш] вымаўляюць [с], замест [ч] і [т] выкарыстоўваецца [ц] і замест [ф] — [х]. У 1895 г. гэта ж заўважыў і занатаваў М.Я.Нікіфароўскі. I ў нашы дні ў многіх вёсках можна пачуць «цыгун» замест «чыгун», «руцэшка» замест «ручэшка» (пасма льну пры яго ўбор-цы). Этнографамі запісана шмат дыялектызмаў. Яны і зараз адрозніваюць вусную мову жыхароў краю ад гаворак насельнікаў іншых беларускіх тэрыторый. А ў пачатку XX ст. аблокі называлі ў Гарадку булакамі, ластаўку — каршняком (в. Аўзейкава), сыраежкі — акубкамі (у Езярышчы).                                                                   

Роднае слова — гэта першае, з чым сустракаецца чалавек у жыцці. Старымі забаўлянкамі карыстаюцца ў нашых вёсках і да сённяшняга дня.

Ладкі-ладкі,

Паповы рабяткі,

Гарох малацілі,

Цапы паламалі,

За печ закідалі.

Поп зваліўся з печы,

Пабіў сабе плечы,

Папіха з палаць,

Пабілась аб краваць.

Курыца з паліцкі

Разбіла гаршчочкі-міскі,

Пятух з ямкі

Пабіў усе шклянкі.

(Запісана ад Сняжковай з в. Сілкі Прудніцкага с/с)

Высокай мастацкай формай, глыбінёй зместу вызначаюцца загадкі. Яны развіваюць кемлівасць, адлюстроўваюць жыццёвы вопыт людзей. Іх можна падзяліць па зместу на некалькі значных тэм: прырода і чалавек, гаспадарка і быт, культура, загадкі-жарты. Вось якія творы сабрала Н.А.Каніна ў в. Палешына: «У лес ідзе — дамоў глядзіць, дамоў ідзе — у лес глядзіць» (сякера за поясам), «Даўжэй клеці зашчэпка» (сарока). Вось прыкла-ды загадак, якія асабліва любяць жыхары в. Вярэчча: «Без чаго чалавек не можа жыць?» (без імя), «Якога дрэва болын у лесе?» (круглага), «Калі ідзеш па мосце, што пад нагамі?» (падэшвы), «Што лёгка падымеш, а далёка не кінеш?» (пух). Вось загадкі, запісаныя ў в. Палешына: «Пяць козак смокчуць стажок, а пяць у поле ідуць» (пальцы і кудзеля), «У аднаго парсюка два лычы» (начоўкі).

Захавалася шмат прыказак і прымавак. Некаторыя з іх звяртаюць нашу ўвагу на былы сацыяльны ўклад і гістарычныя падзеі і інш.: «Панскай работы не пераробіш», «Да Юр'я хлеба і ў дурня» (в. Палешына, запісана Н.А.Канінай), «Не адзін Гаўрыла ў Полацку» (в. Лажані), «Пану верна не служы, жонцы праўду не кажы» (в. Рудня), «Горка рэдзька, ды ядуць, дрэнна замужам, ды йдуць» (Гарадок, запісаў Палескі ў 30-ыя гады), «Не той чарвяк, што мы ядзём, а той, што нас з'есць» (в. Седуны).

3 глыбіні стагоддзяў даходзяць да сучаснікаў памяркоўныя словы продкаў: «Які пень, такі і клін, які бацька, такі і сын», «Свайго добрага не хвалі і чужога дрэннага не заганяй», «Не выгаляй глазы на чужое» (так кажуць паўсюдна на Гарадоччыне), «Салому еш, а фасон дзяржы» (в. Астраўляны). У в. Хвошна запісана М.Я.Нікіфароўскім прыказка, якая нарадзілася не ад добрага жыцця: «Ніхто не відаў, як Бог напітаў, а калі хто і відзеў, дык не сабідзеў».

Цікавыя выслоўі бытуюць у Палешыне: «То не бяда, што ў жыце лебяда, няма больш бяды: ні жыта, ні лебяды», «На базары і бык цельны», «Лёгка бярэцца, ды цяжка аддаваць», «Сава не ўродзіць сакала» (в. Палешына, збірала Н.А.Каніна).

Асаблівую цікавасць выклікаюць прымаўкі і прыкметы каляндарнага года. Каляндар даўней сяляне вялі па святах, па іх вызначаўся тэрмін палявых работ. Па з'явах прыроды і назіраннях прадказвалі, якое будзе надвор'е. Але сустракаюцца і такія прыкметы, што лепей назваць забабонамі. Можа, так трэба назваць наступную прыкмету, прыведзеную ў кнізе «Очерки простонародного жнтья-бытья в Внтебской Белорусснн» М.Я. Нікіфароўскім у 1895 г., наўрад ці аднясеш яе зараз да метэаралагічных: «Еслн за ужлном все кушанья потреблены без остатка, то на другой день следует ожидать ведреной погоды, получнлнсь остаткн — погода будет ненастная (заурядная прнмета в с. Хвошне н Войханы, Городокскнй уезд)». Шырока бытуюць у нашай мясцовасці прыкметы і выслоўі-парады, многія з якіх даносяць вопыт продкаў:

На Саракі трэба сорак калоў ачасаць і сорак галышоў з'есці (в. Камета).

Навальніца на голы лес — да неўраджаю (в. Лажані).

Пашчасціць таму, хто на Благавешчанне ўбачыць бусла (в. Паташня).

Кукуе зязюля — добра, калі ў кішэні ёсць грошы (в. Паташня).

Чуецца голас продкаў у парадах, забараняючых якія-небудзь дзеянні: не абмятай ногі дзяўчыне, чакай дрэннага, калі цыбуля не збераглася за зіму, калі еў у лесе познія суніцы, калі насвістваў у хаце, калі варожыш у адзіноце, калі падаеш руку праз парог, ідзеш у лес на Узвіжанне (в. Янова, Обаль, Стадолішча, Прудок, г. Гарадок)

Запісаны краязнаўцамі і мясцовыя жарты, анекдоты мінулых гадоў:

—    Свацця, дай малака.

—     Карова не доіцца.

—   Дык тады дай хоць смятаны (в. Асраўляны). Во парсюк у мяне быў: праз парог не пералезе. А як прыйшлі калоць, дык ён у дзірачку пад парогам — шусь (в. Астраўляны).

—     Скажы, Аўдуля, як гэта Лёньку Вольгінага завуць?

—    Антонам, кажысь (в. Янова).

Як мы з кумам біліся, ды я яго мяшком — бух! бух! А ён мяне абушком — цюк! цюк! Дык ён спалохаўся ды бягом! А мяне, як пана, на насілках панеслі (в. Астраўляны).

Існуюць былічкі, адну з якіх запісала Рысева М.П. Кажуць, прыняла павітуха траіх хлопчыкаў і бачыла, што ў гэты час у хаце рабілася. У першай — ружжо чысцілі, у другой — лодку рабілі, у трэ-цяй — вяроўкі вілі. Лёс нарадзіўшыхся і прадказваць было лёгка.

Казкі нашага краю вучылі дабрыні, асуджалі сквапнасць.

Казка, запісаная ў вёсцы Халамер'е

Жылі дзед і баба. Жылі яны ўдвух. Ну так жылі яны, жылі. Пост адыходзіць большы, вось гэты, к Паске, сем тыдняў.

Яны ляглі спаць. Загавелі. (Раней жа загаўляліся: ужо мяса там з'ядуць ці што, а калі нешта засталося, гэта ўжо не ядуць — пост.) Спалі яны, спалі — прачнуліся. (Раней жа запалак не было, раздувалі ўсё агонь з жару, з вугольчыка. Насыпаюць у ямкі вуголля, у печкі ямкі былі такія панароблены. Туды попелу наверх накапаюць, і заўсёды там агонь ёсць. Гэта раней так было, бо не мелі запалак.)

Прачнуліся дзед з бабай. У ямцы той хо-лад: нічога ў іх няма.

—  Баба, у брата святло гарыць, пайду я, — гаворыць дзед, — жарынку прынясу раздуць, каб агонь быў.

Пайшоў да брата, а брат кажа:

—   Што ты, брат, здурнеў?! Сёння Паска, ая табе буду жар даваць.

Ну што ж, не даў яму брат жарынку. Ідзе дамоў, глядзіць: гарыць у полі далёка-далёка агеньчык.

—  Пайду я, — кажа, — прынясу адтуль вугалёк раздуць святло, няма ж святла.

Вось дзед пайшоў. А там сядзіць дзядулька з кіёчкам каля агню каля гэтага. Ён прыйшоў і гаворыць:

—  Дзень добры, дзядулька. Той паглядзеў і кажа:

—  Дзень добры! Што ж ты ходзіш, дзед? — Гэта той кажа, што каля агню сядзеў.

— Кармілец мой, — гаворыць, — няма ў мяне агеньчыка. Я, — гаворыць, — пайшоўда брата, а брат кажа: «Паска сёння», і не даў мне жарынку.

—   Да, — гаворыць дзядуля, што ля агню сядзеў, — сёння Паска. Давай палу.

—   Авой, дядок, у мяне ж пала згарыць, а ў мяне надзець нечага, толькі насавок гэта адзін.

—   Не згарыць, дзед, не бойся. Налажыў яму жару гэтага сюды, у палу, і

сказаў:

—   Нясі гэту жарынку, пакладзі ў печку і пакладзі ў хлявок, у клець — усюды пакладзі па жарынцы.

«Як жа я буду класці ўсюды? Ну вось ска-заў жа дзядуля, трэба рабіць». Прыйшоў дадо-му, паклаў гэтак усё. Як стала ў гэтага дзеда ўсяго шмат! I ежы, і адзення, ужо што толькі на свеце ёсць, апынулася ў хаце гэтага дзеда. Тады дзед кажа:

—     Баба, пайду я брата ў госці запрашу.

—     Ідзі, — кажа, — мы ж не пап'ем і не з'яздзім. Столькі дабра ў нас!

Прыйшоў да брата, гаворыць:

—  Брат, хадзіце вы да нас у госці. Пасядзім разам.

Брат пераглянуўся з жонкай.—    Ну, ладна, — гаворыць, — прыйдзем. Пайшоў дамоў дзед, які ў госці запрашаў—    а яны ўжо паміж сабой гавораць:

—  Пойдзем, — гавораць, — хоць пасмяём-ся: толькі прыходзіў па агонь, і ўжо прыйшоў у госці запрашаць.

Ну вось прыйшлі. Як глянулі на гэтага брата, што ў яго ёсць. Ай-яй-яй!.. Пілі, елі, гулялі. Пайшлі. Прышлі дамоў, і гаворыць брат жонцы ўжо:

—  Ну, баба, і я заўтра так зраблю. Заліём усё, патушым усё, а я пайду к таму дзядулю ў поле.

Вось так і зрабілі. Прыйшоў брат у поле да таго дзядулі. Той паглядзеў і кажа:

—  Што скажаш, чалавек?

—  А, — гаворыць брат, — агеньчыка ў мяне няма, дык я і прыйшоў прасіць вугольчык.

—  Ха-ха! Паглядзі назад, — гаворыць дзядуля, — колькі ў вас агню!

Паглядзеў брат, а ягоныя ўсе здабыткі гараць: і пабудовы, і хаткі — усё пагарэла. I агеньчыка дастаў.

Вось такая казка.

(Запісана супрацоўнікамі Дома рамёстваў ад Сеўруковай І.Г. у 1993 г.)

Песенька даўняя...

Песенька даўняя, песенька матчына:

«Старонка родная, радзімы край...»

Ільнінка кожная ў яе занесена,

Гарушка кожная — з яе ўзлятай!

Ты з гэтай песенькай рэдка сустрэнешся:

Усе грымлівыя гучаць цяпер.

Але нядоўга ўжо. Напеў той вернецца,

Усім спатрэбіцца, ты мне павер.

Пра белы росанькі, пра зграю воранаў,

Пра кроў гарачую ды на снягу...

I песню ціхую, песеньку матчыну

Ў натоўпе горада я зберагу.

Калі, здарожаны, з яе мелодыяй

Да маёй рэчанькі падыдзе ўнук,

Адмые стомленасць вадой халоднаю,

Шчаслівы ўзыдзе ён на зелен луг,

Песенька ціхая, песенька матчына:

«Старонка родная, радзімы край...»

I гэту простую, святую спадчыну

Таму, хто ўслед ідзе, ты перадай.

Народная песенная творчасць Гарадоч-чыны багатая. Многія творы дажылі да нашых дзён разам з абрадамі, часткай якіх з'яўляюцца. Гэта калядныя песні, масленкі, юраўскія, веснавыя, велікодныя, купаль-скія, пакосныя, жніўнью, восеньскія, сямейна-абрадавыя (радзінна-хрэсьбінныя, вясельныя) і інш.

Нашы вяснянкі — вясёлыя, гарэзлівыя, як песня «Ляцеў бабёр чэраз двор», што запісана ў нашым раёне Павецьевай Л.І. («Веснавыяпесні». Мн., 1979. С. 176).

У юраўскіх песнях выказваецца спадзяванне на добры ўраджай, бо вобразЮр'я — вобраз апекуна зямлі, жывёлы, людзей.

Юрый матку кліча:

—  Падай, матка, ключык адамкнуць зямліцу, Выпусціць расіцу

На лён, на пшаніцу, На ранняе лета, На буйнае жыта...

(Запісана ў Гарадоцкім раёне

І.К.Цішчанкам, змешчана ў кнізе

<<Веснавыя песні», с. 163.)

А ты, Юр'я, Мікола, Абыдзі жыта наўкола. Юр'я кажа: «Абыду». Мікола кажа: «Пагляджу». Юр'я кажа: «У пучочку». Мікола кажа: «У каласочку».

—  Дзе ты, Юр'я, урасіўся? Дзе ты, Мікола, умачыўся?

—  Горы, межы ходзячы, Жыта, пшаніцу родзячы, Жыта, пшаніцу — то дабро. Да дай, божа, на лета Лепшую ўроду за гэта.

(Запісана ў Гарадоцкім раёне

А.С.Фядосікам, змешчана ў кнізе

«Веснавыя песні». с. 172—173.)

У нашай мясцовасці запісаны веснавыя песні, у якіх свята Юр'е называецца Ягор'ем. Прыкладам можа служыць песня, запісаная ў Межанскім сельсавеце настаўнікамі Астапенкамі і іх вучнямі.

У нас сённі Ягорый, Ягорый. Сабраліся бабы на горы. А на горе бабы сядзелі, Кулаком зямлю вярцелі, Пра нявестушак судзілі, А дачушак хвалілі...

Купальскія песні адносяцца да летняга цыкла каляндарна-земляробчага фальклору, імі суправаджаўся збор кветак, карагоды ля вогнішча, пусканне вянкоў: тут яскрава праяўляецца культ раслін і продкаў. Вялікае месца займае жаданне кахаць, прыгожы і рамантычны вобраз Купалкі, Купалінкі, якая з'яўляецца апякункай моладзі:

Купалінка, Купалінка,

Ноч маленька.

— Дзе твая дочка?

— Мая дочка ў садочку, Рве ў садзе цвяточкі, Рве цвяточкі, павіваець, На галоўке прымераець.

(вёскі Межанскага сельсавета)

Жніўныя песні славілі працу чалавека. Яны адносяцца да самых старажытных пластоў народнай творчасці. Падзяляюцца на зажынкавью, уласна жніўныя, дажынкавыя. У дажынкавых песнях нашай мясцовасці даволі пашыраны напеў скаргі жней на цяжкую працу. Жняя жаліцца: «Баліць мая сярэдзінка». Запісана песня, дзе жанчына зайздросціць тым, хто прыйшоў на пожню з немаўлятамі, бо яны могуць адпачыць, калі кормяць ці закалыхваюць дзіця.

Ды я жала да вечара, божа ж мой! Ды я жала да вечара, божа ж мой! Баліць мая сярэдзіна, божа ж мой! Баліць мая сярэдзіна, божа ж мой! Каб я мела дзетачак, божа ж мой! Каб у мяне маленькае, божа ж мой! Можа 6, яно заплакала, божа ж мой! Можа б, яно заплакала, божа ж мой! Дык я б яго скалыхнула, божа ж мой! Дык я б яго скалыхнула, божа ж мой! Сярэдзіна б адпачнула, божа ж мой!

(в. Вархі, Канашы)

Жніўныя песні маюць магчымасць рас-казаць аб прыгоне.

А на двары змяркаецца,

Сям'я ў ізбу збіраецца.

Толькі няма прыгонніцы,

Прыгонніцы-нявольніцы.

А ў прыгоні многа няволі,

Забаляць рукі ад работы,

Сярдзечухна ад спякоты,

Галовухна ад жароты.

(Кожны радок паўтараецца двойчы.)

(в. Болецк Гарадоцкага павета, запісана Я.Пятровым у 1912 г.)

Вяселле — значная падзея ў жыцці чалавека. Вясельная песенная паэзія ў гарадоцкім фальклоры разнастайная. У песнях — настаўленні-парады маладым і ўдзельнікам вяселля. Многія песні маюць магічны змест, яны выконваюцца хорам. Зрэдку чуюцца інтанацыі галашэння.

Шмат вясельных песень, запісаных ў Гарадоцкім павеце і раёне, змешчаны ўкнігах «Вяселле: Песні». Кн. 1—6. Мн., 1980—1988. (Беларуская народная творчасць.) Ёсць сярод іх «заручынныя», «аб паездцы маладога», песні суборнай суботы і інш.

Наступная песня адносіцца да заручынных. Так моцна гучыць у ёй матуліна туга перад расставаннем і бязмежная любоў да дачкі:

У суботу, на нядзелю Галубы прыляцелі. Княгінька не ўвазнала, У маткі папытала:

—Матухна мая, родная мая, Што ж гэта за галубы, Што ж гэта за сізыя?

Бел кужаль паклычылі, Гарошак рассыпалі.

—  Дачухна мая, родная мая, Яшчэ ж ты дурненька:

Бел кужаль — косы твае, Гарошак — слёзы твае, Галубы — сваты твае.

(Запісана ў 1873 г. у Гарадоцкім павеце Шышковічам Н.К.)

У творах, якія расказваюць, як малады збіраецца ехаць і едзе да маладой, называюць яго «сокалам на вылёце». Нявеста ж характарызуецца так:

На ёй сукня зялёная,

На галоўцы пярлоў венчык,

На ручаньцы золат персцень.

Каня называюць ласкава: «кося», «кося мой вараненькі». Распавядае вясельная песня аб дарозе жаніха, дзе сустракаецца яму заінька, які прадказваў лёс.

Існавала ў Гарадоцкім павеце такая песня аб паездцы да шлюбу:

—  Коні, коні мае, коні вараныя, Надзейцеся на сілу.

Ці прывезяце княгіню?

—Прывязем княгіню Пад тую гару крутую, Пад тую цэркву святую. Попе, попе, бацька наш, Вянчай свадзебку ў добры час. Не поп свадзьбу вянчаець, Добрая гадзіна злучаець.

(Запісана П. В. Шэйнам.) Радзінныя песні асноўным сваім сэнсам мелі дбанне аб долі дзіцяці.

Сягонняшні вечарок у небе зазвінела, Прачыстая Маць у Бога долі прасіла:

—Божухна, якую ты долю дасі етаму нараджэнцу, ці хлебавую, ці грашовую, ці вянчальную?

—Я дам долю і хлебавую, і грашовую, і вянчальную.

(Запісана Раманавым у в. Болецк Гарадоцкага павета.)

Сярод песень шмат якія апавядаюць аб цяжкай працы і трагічным лёсе землякоў. Існуюць любоўныя і сямейныя песні, звя-заныя з рускай фальклорнай традыцыяй. Напрыклад, песня «Кацілася бочачка ду-бовая», якая запісана ў Обалі.

У сувязі з адыходніцтвам, з міграцыяй насельніцтва з вёскі ў горад і назад з'яў-ляліся ў нашай мясцовасці песні рускіх рабочых. У 1978 г. быў запісаны ў нашым раёне варыянт песні «Аляксандраўскі цэн-трал», дзе выказана асуджэнне цару, які называецца гаспадаром гэтай злавесна вядомай катаржнай турмы:

Гэты дом, барын, казённы, Аляксандраўскі цэнтрал. А хазяін сяму дому Сам Раманаў Нікалай...

(Кабашнікаў К.П. Беларуска-рускія фальклорныя сувязі. М., 1988. С. 193.)

Шмат спяваюць песенніцы былых гадоў твораў, якія можна аднесці да гарадскога фальклору.

Прыпеўкі

Прыпеўкі — своеасаблівы жанр народнай творчасці. У нашай мясцовасці яны спяваюцца на матыў «Барыні», «Цыга-начкі», «Сямёнаўны», «Суботы», «Ля-воніхі». Змест іх адлюстроўвае многія бакі народнага побыту. Гэтыя творы маюць гумарыстычную афарбоўку, іх можна назваць сатырычна-песеннай энцыклапедыяй нашага краю. Сярод слоў аб каханні, аб адпачынку і працы земляроба — шмат адлюстраванняў элементаў побыту былых часоў.

Вострыя на язык дзяўчаты выносяць прыгавор няўдаламу сватаўству, іранічнамалююць дэталі вопраткі хлопцаў: смяяліся з рабых мужчынскіх штаноў, якія ткаліся «ў ёлачку», і г.д.

Мяне сваты сваталі, Сваточкі багатыя, Восем коней, сем кароў, Толькі хлопец не здароў.

(в. Хмяльнік)

***

Нашы мальцы задаюцца, Перад нам куражуцца, Штаны рабыі надзелі, Путам падпіряжуцца.

(Халамерскі с/с)

Чуецца ў прыпеўках XX ст. водгук на падзеі, якія былі значнымі для жыцця. Такая з'ява, як хутары, на якія адышлі многія сяляне ў пачатку XX ст., не магла застацца без увагі ў аўтараў прыпевак, і адносіны ў ёй да хутара іранічныя:

Мой мілёнак задаецца, Што на хутары жывець. Адна курыца сляпая, Ды і тую прадаець.

Болыд познія прыпеўкі прысвечаны калгасу, працы на полі.

Мілы піша: «Прыязджай, Ў горадзе ўстройся». Мне ў калгасе харашо, Лепей супакойся. ***

У каго мілога нет, Прыхадзіце ў сельсавет.

 

 

Геалагічная будова

 Гарадоцкі  раён размешчаны на паўночным усходзе  Віцебскай вобласці Рэспублікі Беларусь. Каля 88% паверхні знаходзіцца  ў межах Гарадоцкага  Ўзвышша , рэльеф  мясцовасці  ўзгорысты, са  шматлікімі азёрамі. На захадзе і паўднёвым усходзе раёна - Полацкая і  Суражская азёрна-ледніковыя нізіны са згладжанай слабахвалістай паверхняй.

 58% тэрыторыі раёна – на вышыні 170-180 метраў над узроўнем мора, 32 %-на вышыні 200 метраў і больш.найвышэйшы пункт - ля вёскі Загараны Бычыхінскага сельсавета(259 м над узроўнем мора).Ніжэйшая адзнака (140 метраў) –урэз ракі Обаль на захадзе. Тэрыторыя нашага раёна адчула на сабе ўплыў такіх катастрафічных прыродных з”яў, як насоўванне ледавікоў са Скандынаўскага паўвострава. Сляды  ледавіка пятага  абледзянення (95-10 тысяч год таму) амаль паўсюдна назіраюцца ў нашым краі. У выніку  гэтага аблядзянення складалася првроднае асяродзе нашых мясцін (жывёльны і раслінны свет рэльф).

     Багацці нетраў. У тэктанічных адносінах раён прымеркаваны да паўночна-заходніх схілаў Аршанскай упадзіны. Вядомы 282 радовішчы торфу з агульнымі запасамі 83 млн т. Найбольшае з іх — Чырвоны Мох — знахо-дзіцца на ўсходзе раёна, у вадазборы рэк Аўсянка і Ловаць. Плошча 2,7 тыс. га, у межах прамысловага пакладу 1,8 тыс. га. Сярэдняя глыбіня торфу 2,55 м, запасы яго 7,9 млн т. Балота часткова выкарыстоўваецца пад сенажаць. 282 балоты адносяцца да Гарадоцка-Чашніцкага тарфянога раёна, іх агульная плошча 28,3 тыс. га. Яны падзяляюцца на нізінныя — 19,5 га, вярховыя — 6,4 га, пераходныя — 2,4 тыс. га. Асноўныя балотныя масівы Абрамнае, Лукашоўскі Мох, Вялікае Сяльцо.

 У радовішчы глін, размешчаным за 0,2 м ад вёскі Бязносенкі, разведаныя запасы складаюць 860 тыс. м3. Гліны карычневыя, цёмна-карычневыя, легкаплаўкія, магутнасць карыснай плошчы ад 1 да 10 м. Яны могуць выкарыстоўвацца для вытворчасці. Радовішча глін Высекі знаходзіцца за 4,5 км на поўдзень ад в. Езярышча. Разведаныя запасы — 132 тыс. м3. Магутнасць тоўшчы ў сярэдзіне — 2,1 м. Радовішчы глін і суглінкаў «Новае жыццё» знаходзяцца ва ўрочышчы Разыграй за 3 км на ўсход ад Гарадка. Разведаныя запасы — 755 тыс. м3. Гліны чырвона-карычневыя, шчыльныя, тлустыя, пластычныя. Магутнасць карыснай тоўшчы — 0,3 — 3,6 м; распрацоўвалася доўгі час Гарадоцкім цагельным заводам і інш.

 Ёсць 5 найбольш буйных радовішчаў пясчана-жвіровага матэрыялу з запасамі 72,9 млн м3 (Загузскае, Прывадзіна, Вышадскае, Слабадское, Каменскае). Лахскае радовішча пяскоў знаходзіцца за 1 км на ўсход ад в. Лахі. Разведаныя запасы --224 тыс.м3,Перспектыўныя-   177    тыс. м3. Магутнасць карыснай плошчы 3,5-7,8 м.

 Прывадзіна — радовішча пясчана-жвіровага матэрыялу — знаходзіцца ля вёскі Бабінавічы. Разведаныя запасы — 12,7 млн м3. Пясчана-жвіровая сумесь і пяскі прыдатныя для будаўнічых работ, вытворчасці бетону і дарож-нага будаўніцтва. Каменскае радовішча пясчана-жвіровага матэрыялу — на паўночна-ўсходняй ускраіне в. Каменка. Перспектыўныя запасы — 632 тыс. м3. Загузскае радовішча пясчана-жвіровага матэрыялу і пяску — за 4 км ад чыгуначнай станцыі Бычыха. Разведаныя запасы — 33,8 млн м3. Магутнасць карыснай тоўшчы дасягае месцамі 19,8 метра. Жвір і пясок для дарожнага будаўніцтва, вытворчасці бетону і сілікатнай цэглы. Слабадское радовішча пясчана-жвіровага матэрыялу — за 0,5 км на поўнач ад в. Слабада Віраўлянскага сельсавета, паклад у выглядзе 3 лінз. Разведаныя запасы — 2,82 млн м3. Парода шэрая (пясчана-жвіровая) з праслоямі дробназярністых пяскоў. Магутнасць карыснай тоўшчы — 0,5—10,2 м. Жвір і пясок прыдатныя для вырабу бетону, тынковачных і муровачных раствораў, у дарожным будаўніцтве. Вышадскае радовішча пясчана-жвіровага матэрыялу — за 2 км на поўдзень ад в. Вышадкі. Перспектыўныя запасы 4,3 млн. м3. Пяскі і жвір прыдатныя для вытворчасці бетону і ў дарожным будаўніцтве. Белазерскае радовішча сапрапелю — на Белым возеры, запасы 7,8 млн м3. Сапрапель высцілае амаль усю плошчу азёрнай чашы. Сярэдняя магутнасць пакладу 3,4 — 7,5 м. Сапрапель прыдатны на лекі, угнаенне, для вытворчасці будаўнічых матэрыялаў. Радовішча знаходзіцца ў басейне ракі Обаль. Малагараднянскае радовішча сапрапелю — у возеры Малое Гародна. Запасы — 304 тыс. м3. Сярэдняя магутнасць пакладу — 4,2 м, найбольшая — 8,3 м. Сапрапель можа выкарыстоўвацца як лекавыя гразі. Велікагараднянскае радовішча сапрапелю — у возеры Вялікае Гародна, запасы — 0,2 млн м3.

 У Вымнянскім радовішчы сапрапель крэменязёмістага тыпу, запасы яго 12,9 млн м3, высцілае 74% азёрнай чашы. Сярэдняя магутнасць пакладу — ад 2,4 м да 5,5 м.

 Лосвідскае радовішча сапрапелю знаходзіцца ў возеры Лосвіда. Запасы яго складаюць 12,9 млн м3. Сярэдняя магутнасць пакладу — ад 1,8 м да 6,5 м. Езярышчанскае радовішча сапрапелю — у возеры Езярышча. Запасы — 42,3 млн м3, найбольшая магутнасць тоўшчы 6,3 м.

 Высцілае 80% азёрнай чашы. Кабішаўскае радовішча даламіту носіць сваю назву ад вёскі Кабішы, знаходзіцца за 3 км ад в. Сюбараўка. Папярэдне разведаныя запасы складаюць 291,5 млн т. Магутнасць карыснай тоўшчы 12,3 — 21,2 м. Даламіт прыдатны для вытворчасці даламітавай мукі і вапнавання кіслых глеб, як мінеральны дамешак пры вырабе асфальтабетону, друзу. Паблізу Гарадка маюцца запасы мінеральнай вады.

  ВОДНЫЯ  РЭСУРСЫ

 Блакітнае багацце краю. У азёрах і рэках водзяцца лешч, судак, шчупак, акунь, плотка, язь, гусцяра, краснапёрка, лінь, верхаводка, карась, мянтуз, ялец, сінец, галавань, сазан, джгір, ёсць вугор і інш. Рэкі раёна належаць да Заходне-Дзвінскага гідралагічнага раёна. Са 162 азёр 56 з іх маюць рыбапрамысловае значэнне. Гушчыня натуральнай рачной сеткі ў раёне — 0,45 км/км2.

 Буйныя рэкі.

 Аўсянка — правы прыток Усвячы. Пачынаецца за 2 км на поўнач ад Сіроціна, цячэ праз 7 азёр (у тым ліку праз Негра, Вышадскае, Мядзесна, Ціёста). Даўжыня — 90 км. У рацэ расце рэлікт даледавіковай флоры — вадзяны арэх. Вадазбор — 598 км2.

 Дубаўка (у верхнім цячэнні — Асеча). Пачынаецца за 1 км на захад ад в. Клюшова. Цячэ ў межах Гарадоцкага ўзвышша. Упадае ў возера Езярышча. Даўжыня — 22 км, вада-збор — 177 км2.

 Кабішчанка (у верхнім цячэнні — Паль-мінка). Выцякае з возера Болецкае. Даўжыня — 28 км. Вадазбор —     137 км2. Каменка — левы прыток ракі Усыса. Пачынаецца за 1 км на паўднёвы захад ад. в. Малашанкі. Асноўны прыток — рака Сутокі. Даўжыня — 26 км. Вадазбор — 137 км2

 Ловаць цячэ на тэрыторыі Гарадоцкага раёна, Пскоўскай, Наўгародскай абласцей, у басейне р. Нява. Выцякае з возера Ловацец Пскоўскай вобласці (паводле іншых крыніц, пачынаецца з возера Завесна, за 3,5 км на паўднёвы ўсход ад в. Марчанкі Гарадоцкага раёна). Працякае праз азёры Мяжа, Сосна, Чарняста, Сясіта). У мінулым рака з'яўлялася часткаю гандлёвага шляху «з варагаў у грэкі». Даўжыня — 536 км. Вада-збор — 21,9 тыс. км2. Сярэдні расход вады на мяжы Рэспублікі Беларусь і Расіі каля 25 м3.

 Лужаснянка — правы прыток Заходняй Дзвіны. Выцякае з возера Вымна. Даўжыня — 32 км. Асноўныя прытокі — Громаць, Кабішчанка і Храпаўлянка. Вадазбор — 700 км2.

 Обаль — правы прыток Заходняй Дзвіны, выцякае з возера Езярышча. Асноўныя прытокі — Чарнуйка, Выдрыца, Чарнаўка, Усыса, Будавесць, Свіна. Даўжыня — 148 км. Вада-збор — 2690 км2.

 Пясчанка — правы прыток ракі Ловаць. Пачынаецца за 1 км на захад ад вёскі Паташ-ня. Цячэ ў межах Гарадоцкага ўзвышша. Даўжыня — 14 км. Вадазбор — 58 км2.

 Сутокі — правы прыток ракі Каменка. Пачынаецца за 2 км на захад ад в. Малашанкі. Вусце — ля вёскі Паташня. Даўжыня — 16 км. Вадазбор — 35 км2.

 Усыса — левы прыток ракі Обаль, працякае ў Гарадоцкім і Шумілінскім раёнах, выцякае з возера Кашо, за 1,5 км на захад ад в. Прудок. Цячэ праз азёры Лугавое, Арэхавае, Шчар-бакоўскае. У вярхоўі называецца Гаражанка. Даўжын — 50 км. Вадазбор — 423 км2.

 Чарніца, пачынаецца за 2,6 км на ўсход ад в. Сяльцо, упадае ў возера Лосвіда, за 1 км ад вёскі Пруднікі. Даўжыня — 15 км. Рэчышча каналізаванае. Акрамя гэтых рэк па тэрыторыі раёна працякаюць Агнеш, Астраўлянка, Бярноўка, Валынка, Варонка, Віраўлянка, Выдрыца, Гразнуха, Громаць, Губка, Душагубка, Зачэрнаўская, Іар-данка, Карляча, Крапіўка, Марысіна, Уверка, Прудніца, Рудня, Рабінка, Рогня, Скланка, Свіна, Сіманіха, Сярвайка, Трызубка, Храпаўлянка, Чарнаўка, Чарнец, Чарнуйка, Шчадрынка, Чарнуя, Шыша і інш.

   Шмат ручаёў. Сярод іх Салонаўка, Анукова, Максенскі, Смародны. Працягласць асушальнай сеткі — 6,4 тыс. км. Утвораны каналы. Зайкаўскі меліярацыйны канал пачынаецца за 1,5 км на поўдзень ад в. Чырвоная Горка, упадае ў возера Сясіта за 1 км на паўднёвы захад ад в. Зайкава, Стадолыпчына — меліярацыйны канал — правы прыток ракі Обаль. Пачы-наецца за 1,5 км на паўднёвы ўсход ад в. Новая, вусце ля в. Шабекі Шумілінскага раёна. Сярод сажалак самыя значныя — ў вёсках Бычыха, Забумер'е, Вархі, Казінова.

 Найболын даступныя для насельніцтва крыніцы маюцца ў Гарадку (вуліцы імя Карла Маркса, імя Галіцкага, Зялёная), у вёсках Мехавое, Малашанкі, Клюшова, Жукава, Вышадкі, Сюбараўка, Баталі, Хабаты, Кабішча, Шпакі, Зайкава, Казінова, Беразнякі, Астраўляны.

 Ключагорскае вадасховішча знаходзіцца на паўночным захадзе раёна на рацэ Обаль, паміж вёскамі Пляханава і Жалудова. Створана ў 1953 г. для энергетычных мэт. Плошча 0,4 км2. Сярэдняя глыбіня —3 м. Аб'ём вады— 1,2 млн м3. Вадазабор — 410 км2. Берагі абрывістыя (вы-шыня 8 —10 м), параслі лесам і хмызняком. Вярхоўе вадасховішча забалочанае. Дно выслана пяском, торфам, глеем. Выкарыстоўваецца як зона адпачынку і для развядзення рыбы.

                                                      Буйныя азёры :   

  Азярок, Азяркі — у басейне р. Аўсянкі, за 40 км на паўночны ўсход ад Гарадка, за 5 км на ўсход ад возера Ціёста. Берагі пясчаныя і затарфаваныя. Дно плоскае, пясчанае, глеістае, глыбей за 2 — 2,5 м. У возеры расце рэлікт даледавіковай флоры — вадзяны арэх плывучы — ахоўны від у флоры Беларусі (месца яго росту з'яўляецца помнікам прыроды). Плошча 0,28 км2, максімальная глыбіня — 8 м. Даўжыня 1,5 км, найбольшая шырыня — 0,32 км, даўжыня берагавой лініі 3,4 км. Вадазбор — 4,1 км2.

 Арлейка — у басейне р. Лужаснянкі, каля в. Стырыкі. Плошча 0,41 км2, глыбіня 2,9 м, даўжыня 1,01 км, найбольшая шырыня 0,75 км. Сапрапель. Гнездаванне рэдкай для Беларуі птушкі — гогаля звычайнага. Вадазбор — 24 км2.

 Асотна — у басейне р. Чарнец, за 5 км на паўночны захад ад Халамер'я. Плошча 0,23 км2, даўжыня 1,32 км, найболыная шырыня 0,25 км. Вадазбор 1,75 км2.

 Белае возера, Белае Сурміно — у басейне р. Обаль, каля в. Сурміно. Плошча 2,4 км2, глыбіня 8,9 м, даўжыня 2,7 км. Вадазбор — 2,8 км2. Зарастае.

 Бярнова — у басейне р. Обаль, за 3 км на захад ад в. Віраўля, 4 невялікія астравы. Упа-дае р. Віраўлянка, выцякае р. Бярноўка. Плош-ча 2,8 км2, глыбіня 10,9 м, даўжыня 3,5 км, шырыня 1,62 км, даўжыня берагавой лініі — 10,2 км.

 Васлепна — у басейне р. Лужаснянка, за 1,5 км на паўночны захад ад в. Стырыкі. Плошча 1,96 км2, глыбіня 8 м, даўжыня 3,29 км, найболыпая шырыня 1,21 км. Сапрапель. Гнездаванне гогаля звычайнага.

 Верына — у басейне р. Обаль, каля в. Кіся-лі. Плошча 0,41 км2, глыбіня 23,9 м, даўжыня 2,48 км, найбольшая шырыня 0,27 км, даўжыня берагавой лініі — 5,97 км.

 Вымна — у басейне р. Лужаснянка (выця-кае з возера) каля в. Ноўка. Плошча 7,24 км2, глыбіня 7,8 м, даўжыня 9,2 км, найбольшая шырыня 1,4 км, даўжыня берагавой лініі — 22,6 км.

 Вышадскае возера— у басейне р. Аўсян-ка (працякае праз возера) каля в. Вышадкі. Плошча 0,45 км2, глыбіня 11 м, даўжыня 1,64 км, найболышая шырыня 0,36 км, даўжыня берага-вой лініі — 4,65 км.

 Вялікае Свіно — у басейне ракі Свіна, сярод лесу, упадае р. Чарнец і 4 ручаі, выцякае р. Асмоціца, пратокай злучана з возерам Малое Свіно. Плошча 3,44 км2, глыбыня 9,8 м, даўжыня 4,12 км, шырыня 1,47 км, даўжыня берагавой лініі — 13,36 км.

 Вялікае Восмата — у басейне ракі Свіна, сярод лесу. Упадае р. Асмоціца, выцякае р. Копань. Пратокай злучаецца з возерам Малая Восмата. Плошча 1,12 км2, глыбіня 8,8 км, даўжыня 2,56 км, найболыпая шырыня 0,67 км, даўжыня берагавой лініі — 7,26 км.

 Езярышча — у басейне р. Обаль, каля г.п. Езярышча. Плошча 15,39 км2, глыбіня 11,5 км, даўжыня 8,87 км, шырыня 3,2 км, даўжыня берагавой лініі — 32,8 км. Уваходзіць у арніталагічны заказнік Езярышча, 20 астравоў, упа-даюць 8 ручаёў, рэкі Агнеш і Дубоўка, выцякае р. Обаль. Гняздуецца болыш за 60 відаў птушак.

 Завесна — у басейне р. Ловаць (працякае праз возера), за 2 км на ўсход ад в. Марчанкі. Плошча 1,59 км2, глыбіня 2,4 м, даўжыня 1,9 км, найбольшая шырыня 1,08 км, даўжыня берагавой лініі — 5,5 км. Кашо — у басейне ракі Усыса (выцякае з возера) каля в. В.Кашо. Плошча 4,15 км2, глыбіня 17,1 м, даўжыня 6,41 км, найболыпая шырыня 1,26 км, даўжыня берагавой лініі — 21,7 км.

 Лосвіда — у басейне р. Храпаўлянка, каля вёсак Вялікае і Малое Лосвіда. Плошча 11,42 км2, глыбіня 20,2 м, даўжыня 7,08 км, найбольшая шырыня 4,88 км, даўжыня берагавой лініі — 25,6 км. Растуць рэдкія для флоры Беларусі ахоўныя віды: палушнік азёрны, наяда малая і марская, частуха Валенберга, гідрыла кальчаковая. Каля 20 відаў ры беразе турыстычная і спартыўная базы, лодачная станцыя.б. У возера ўпадае р. Чарніца і 4 ручаі, выцякае ручай у возера Цыганова. На

 Лугавое — у басейне ракі Усыса, на паўднёва-заходняй ускраіне г. Гарадок. Плошча 0,4 км2, глыбіня 12,9 м, даўжыня 1,18 км, найбольшая шырыня 0,55 км, даўжыня берагавой лініі — 3,39 км. Упадае р. Гаражанка, злучана пратокай з Арэхавым возерам.

 Малая Восмата — у басейне р. Свіна, за 7 км на гюўдзень ад в. Халамер'е. Плошча 0,58 км2, глыбіня 10,5 м, даўжыня 1,92 км, найбольшая шырыня 0,46 км, даўжыня берагавой лініі — 5,58 км.

 Малое Свіно — у басейне р. Свіна, за 6 км на поўдзень ад в. Халамер'е. Плошча 1,06 км2, глыбіня 6,7 км, даўжыня 2,87 км, найболыдая шырыня 0,9 км, даўжыня берагавой лініі — 7,26 км.

 Малое Чарнова — у басейне ракі Чарнаўка, за 1 км на поўнач ад в. Загуззе. Плошча 0,25 км2, даўжыня 1,15 км, найбольшая шырыня 0,35 км. Праз возера цячэ р. Чарняўка. Плаў — у басейне р. Лужаснянка каля в. Канашы. Плошча 1,12 км2, глыбіня 8,8 м, даўжыня 2,73 км, найбольшая шырыня 0,68 км, даўжыня берагавой лініі — 7,04 км.

 Рамашкава возера — у басейне р. Аўсянка, каля в. Азёркі. Плошча 0,17 км2, глыбіня 4,1 м, даўжыня 1,1 км, найбольшая шырыня 0,23 км, даўжыня берагавой лініі — 2,38 км. Расце вадзяны арэх.

 Сясіта — у басейне р. Ловаць, каля в. Зайкава. Плошча 3,45 км2, глыбіня 10,6 м, даўжыня 4,58 км, найболыная шырыня 1,32 км, даўжыня берагавой лініі — 12,8 км.

 Успол — плошча 0,004 км2, даўжыня 0,2 км, найбольшая шырыня 0,09 км. У басейне ракі Аўсянка, за 0,5 км ад в. Зара. Цячэ праз возера р. Крапіўка.

 Ціёста — у басейне р. Аўсянка, каля в. Сяло. Плоілча 5,35 км2, глыбіня 11,7 м, даўжыня 6,25 м, найбольшая шырыня 1,1 км, даўжыня берагавой лініі — 21,4 км. Расце вадзяны арэх. Упадаюць 6 ручаёў і р. Марысіна.

 Чарнова — у басейне ракі Чарнаўка, каля в. Лыска.Плошча 3,18 км2, глыбіня 19,3 м, даўжыня 5,72 км, найбольшая шырыня 0,92 км, даўжыня берагавой лініі — 17,8 км.

 Чарноўка — у басейне р. Обаль, на поўдзень в. Смароднік. Плошча 0,14 км2, глыбіня 10,7 м, даўжыня 0,72 км, найбольшая шырыня 0,28 км, даўжыня берагавой лініі — 1,78 км. Цячэ р. Чарнуйка.

 Чарняста — у басейне р. Ловаць, за 2 км на паўночны ўсход ад в. Мяжа. Плошча 1,9 км2, глыбіня 9 м, даўжыня 2,1 км, найбольшая шырыня 1,43 км, даўжыня берагавой лініі — 8,4 км.

 Чорнае возера — у басейне р. Обаль, за 4 км назахад ад г.п. Езярышча. Плошча 1,56 км2, глыбіня 2,5 м, даўжыня 2,83 км, найболылая шырыня 0,78 км, даўжыня берагавой лініі — 7,6 км.

                     Раслінны і жывёльны свет

  Многія з млекакормячых, распаўсюджаных у даўнія часы, зніклі і нідзе больш не сустракаюцца, напрыклад слон паўночны, мамант, шарсцісты насарог, пячорны мядзведзь. Некалі былі звычайнымі для нашых мясцін, а зараз жывуць на іншых тэрыторыях аўцабык, паўночны алень і інш. У наш час тут водзяцца такія віды дзікіх жывёл, як воўк, бабёр, лось, дзік, казуля, рысь, янотападобны сабака, заяц-бяляк, заяц-русак, куніца, вавёрка, тхор і інш. Раслінны свет мясцовасці прайшоў шлях эвалюцыйнага развіцця ў мільёны гадоў. На Гарадоччыне растуць расліны, якія патрабуюць аховы, — гэта рэдкія рэліктавыя віды. Вадзяны арэх плаваючы (чылім, рагульнік) расце ў паўночнай частцы возера Ціёста, ля заходняга берага возера Азёрскае, у азёрах Мядзесна, Рамашкаўскае і рацэ Аўсянка. Гэтая расліна была распаўсюджана ў вадаёмах паўночнай Беларусі яшчэ ў цёплую даледавіковую эпоху. Плады арэхаў былі знойдзены ў час выкапнёвых работ у тарфяніках (Хамякова). У 1964 г. Дзяржаўным камітэтам па ахове раслін вадзяны арэх аб'яўлены ахоўваемым, а месцы яго росту з'яўляюцца помнікамі прыроды. Ён быў занесены ў Чырвоную кнігу СССР і Чырвоную кнігу БССР.

 Вадзяны арэх паляпшае газавы рэжым вадаёмаў, але вельмі  патрабавальны да цяпла і хімічнага складу вады. Скарачэнне яго плошчаў выклікана забруджваннем вадаёмаў. За апошнія гады поўнасцю зніклі расліны ў возеры Аляксееўскім, зрэдзіліся ў рацэ Аўсянцы, знізіліся плошчы ў азёрах Рамашкаўскім і Ціёсце. Наш зямляк А.М. Дарафееў прапанавaў праводзіць пасадкі вадзянога арэха ў іншых вадаёмах.

 Званочак персікалісты сустракаецца ў наваколлі в. Пруднікі (3 км на поўдзень), заходні бераг возера Лосвіда. Лілея паўночная — у наваколлі вёскі Селязні на тэрыторыі Шчалбоўскага лясніцтва, паблізу возера Ціёста. Луннік ажываючы — у трох кіламетрах ад вёскі Смалоўка, правы бераг ракі Аўсянкі. Палушнік азёрны — у наваколлі вёскі Доўжа, на пясчаным дне ў паласе трыснягу каля возера Лосвіда і ў наваколлі г.п. Езярышча.

 Прыродная расліннасць раёна адносіцца да Заходне-Дзвінскай геабатанічнай акругі. Агульная плошча лугоў — 31,4 тыс. га, сухадолаў — 24,1% усёй плошчы, нізінныя — 70,6%, заліўныя — 5,3% плошчы. Пад лясамі знаходзіцца 44% тэрыторыі раёна. Найболыпая лясістасць назіраецца на паўднёвым усходзе і паўночным захадзе раёна. Сярэдняя плошча лясных масіваў ад 700 да 1000 га. Найбольшыя з іх — Беразнянскі масіў, Лосвідская, Горкаўская, Селішчанская, Паташненская дачы. Болып за 11% лясоў — пераважна хваёвыя.

                    Запаведнікі. Заказнікі. Паркі.

  Ахоўваемыя тэрыторыі. На тэрыторыі раёна ў верасні 1993 г. утворана сетка тарфяных заказнікаў «Перавал», «Мох-1», «Траццякоўскі мох», «Лазасек», «Чысцік-1», «Абалонне», «Гарэлае», «Лог», «Тарасава», «Ягукаўка», «Мох», «Мураўёўка», «Лясное». У заказніках забараняецца выдзяленне ўчасткаў пад забудову, выкарыстанне ядахімікатаў, распрацоўка і выкарыстанне сыравіны, акрамя здабычы для лячэбных мэт.

 Батанічны помнік прыроды рэспубліканскага значэння «Вадзяны арэх», знаходзіцца ля вёскі Масцішча, перададзены пад ахову Шчалбоўскаму лясніцтву. Плошча 2,5 га. Дно ракі Аўсянка, дзе расце дняпроўскі вадзяны арэх, пакрыта глеем. У гэтых месцах забараняецца знішчаць расліннасць, праводзіць работы, звязаныя з парушэннем глеб, змяненнем грунтовых вод і гідралагічнага рэжыму тэрыторыі, лоўля рыбы, забруджванне. У возеры Азерскае (Хмяльніцкі сельсавет) растуць 4 віды вадзянога арэха, а яшчэ — гарлачыкі, плывучы рдзест.

 Батанічны заказнік «Паташанскі» на тэрыторыі 200 га ў 26 квартале Гарадоцкага лясніцтва Першамайскага сельсавета з відамі раслін: жарновец мяцёлчаты, сон-трава, пралеска і інш. Батанічны заказнік «Вослепна» ўтвораны ў 1981 г. на тэрыторыі 0,5 га на востраве ў паўночнай частцы возера і на паўночным і паўднёва-ўсходнім берагах возера Вослепна. Ахоў-ваецца з наступнымі відамі раслін: зубніца клубняносная, наперстаўкабуйнакветная, званочак персікалісты, пярэсна еўрапейская, гла-дыёлус чарапіцападобны, брызгліна бародаўчатая. 3 1997 г. ахова забяспечваецца вайсковым таварыствам паляўнічых.

 Батанічны заказнік «Дубрава» плошчай 2 га. Помнік прыроды мясцовага значэння «Дуб-велікан».

 «Карыцінскі Мох» — гідралагічны заказнік рэспубліканскага значэння. Створаны ў 1993 г. для захавання ў натуральным стане балотных масіваў Карыцінскі Мох і Чысцік-1 з характэрнай расліннасцю. Плошча яго 1,35 тыс. га. Знаходзіцца ў межах Суражскай нізіны на ўсходніх схілах Лепельска-Гарадоцкага ўзвышша. Магутнасць тарфяных пакладаў да 3,7 м. Тарфяныя масівы затрымліваюць ваду ў вес-навую паводку, пры выпадзенні ападкаў пад-трымліваюць водны рэжым на прылеглых тэрыторыях, з'яўляюцца крыніцай сілкавання рэк Аўсянкі, Громаці, Рабінкі, Ныркі, Кабішчанкі. Балоты знаходзяцца недалёка ад поймы ракі Аўсянкі, дзе растуць рэдкія рэліктавыя віды — луннік ажываючы і вадзяны арэх.

 Езярышчанскі арніталагічны заказнік абласнога значэння ўтвораны ў 1979 г. на возеры Езярышча з астравамі. Уключае балоты ў вусці р. Дубоўка ў вытоку ракі Обаль, прыбярэжную паласу шырынёй 100 м. Створаны як рэзерват гаспадарча-каштоўных, рэдкіх і знікаючых відаў птушак. Плошча яго 2100 га. На тэрытоыі заказніка зарэгістраваны на гнездаванні 61, на пералётах 47 відаў птушак.

 Біялагічны заказнік «Ловаць» утвораны ў 1997 г. Агульная плошча 45 км2. Размешчаны на землях калгасаў «Руднянскі», «Запаветы Ільіча», імя Кутузава, саўгаса імя Казлова, лясгаса. Прыярытэтнымі для аховы экалагічнымі сістэмамі з'яўляюцца р. Ловаць ад яе вытоку на верхавым балоце паблізу в. Марчанкі і да возера Мяжа, р. Сярвайка, азёры Завесна, Зад-рачанскае і Немцава, верхавое балота ў вытоку Ловаці, нізіннае балота і падтаёжныя ельнікі на поўдзень ад возера Завесна па цячэнні Ловаці і масіў лесу, абмежаваны гэтай ракой і дарогай Рудня — Баркі — Каверзы — Мяжа. У гэтай рачной сістэме захаваліся папуляцыі многіх ахоўваемых відаў пазваночных жывёл. На р. Ловаць і яе прытоках сустракаецца еўрапейская норка, від, які знік з сусветнай фауны і ўключаны ў міжнародную Чырвоную кнігу. Сістэма вадаёмаў у вярхоўі Ловаці — месца пражывання бабра, выдры. Жывуць тут і іншыя млекакормячыя, занесеныя ў Чырвоную кнігу Беларусі: мядзведзь, барсук, рысь, ляцяга. Зарэгістравана гнездаванне каля 30 відаў птушак з Чырвонай кнігі Рэспублікі Беларусь: скапа, змееяд, беркут, пугач, арлан-белахвост, вялікі бугай, журавель, вялікі краншнэп, чорны бусел, гогаль, махнатаногі сыч, даўгахвостая кугакаўка, жоўтагаловы дзяцел.

 Азёрна-іхтыялагічны заказнік на возеры Ціёста абласнога значэння ўтвораны ў 1991 г .плошчай у 555 га, ахову ажыццяўляе Гарадоцкі лясгас. Тут забараняецца забор вады, правядзенне гідрамеліярацыйных работ, прамысловы лоў рыбы, высечка лесу ў 500-мятровай водаахоўнай зоне, разбіўка турыстычных лагераў, разворванне ў паласе шырынёю 200 м. У паў-ночна-ўсходнім і паўднёвым залівах возера Ціёста таксама расце вадзяны арэх.

 Геалагічныя помнікі прыроды рэспубліканскага значэння зацверджаны рашэннем Міністэрства прыродных рэсурсаў і аховы навакольнага асяроддзя ў 1996 г.

 Хартоўскі вялікі камень. Знаходзіцца за 0,6 км на паўночны ўсход ад в. Хартова Пальмінскага сельсавета. Вышыня — 2 м, акружнасць — 15,4 м, аб'ём — 55,9 м3, вага — 148 тон. Мае форму галавы барана. Прынесены з паўднёва-ўсходняй Фінляндыі 15 — 20 тыс. гадоў назад у час паазёрскага абледзянення.

 Залучанскі валун. Знаходзіцца на паўночай ускраіне в. Залучча Прудніцкага сельсавета. Вышыня — 1,15 м, акружнасць — 10,1 м, аб'ём — 8,3 м3, вага — 22 тоны. Мае плоскую форму і моцна вывернутую паверхню. Прынесены з наваколля г. Выбарг 15—10 тысяч год назад.

 Скрыпкінскі вялікі камень. Знаходзіцца за 0,4 км ад в. Скрыпкі Вайханскага сельсавета. Вышыня — 1,8 м, акружнасць — 10,3 м, аб'ём — 16,5 м3, вага — 43,6 тоны. Верхняя плоскасць нахілена на паўднёвы захад. Прынесены з паўднёва-ўсходняй Фінляндыі.

 У 1995 г. аб'яўлены ландшафтна-геамарфалагічнымі заказнікамі і помнікамі прыроды мясцовага значэння валуны, размешчаныя на тэрыторыі Гарадоцкага раёна: Вышадская нізіна — знаходзіцца на землях лясгаса; Руд-ня — землі лясгаса і калгаса «Руднянскі»; Янова — на землях лясгаса і калгаса «Чырвоны Кастрычнік».

 Геамарфалагічныя і геалагічныя помнікі прыроды мясцовага значэння (1995 г.): Удзебненская града (землі лясгаса), Пальмінскі вялікі камень (саўгас «Гарадоцкі»), Маскаляняцкі валун (калгас «Прагрэс»), Чарняўскі валун (калгас імя Маякоўскага), Яноўскі каменны крыж і валун ( калгас «Віраўлянскі»).

 Перасоўныя геалагічныя помнікі прыроды: Мінінскія валуны, Гузоўскія валуны, Кажамякінскія, Філімонаўскія, Наваболецкія валуны (саўгас «Заазерскі), Кісялёўскія валуны (калгас «Чырвоны Кастрычнік»), валуны на тэрыторыі калгаса «Камуніст».

 

Пасляваенныя гады адзначаны стваральнай працай жыхароў раёна. Паступова адступалі цяжкасці ваеннага ліхалецця. У 1949 г. пачалося будаўніцтва на рацэ Обаль Ключагорскай міжкалгаснай гідраэлектрастанцыі. Дзяржава аказвала дапамогу будаўнікам — камсамольцам раёна. Былі прысланы бульдозер, трактары, лакамабіль, самазвалы. Намаганнямі калгас-най моладзі, якая хутка авалодала гэтай тэхнікай, была ўзведзена плаціна вышынёй 7 метраў. А 28 чэрвеня 1953 г. адбыўся пуск электрастанцыі, загарэліся электрычныя лямпачкі ў калгасах «Вапняк», імя Дзяржынскага і пасёлку Езярышча. Пачалася электрыфікацыя гаспадарак раёна. У наступныя 4 гады лініі электраперадач працягнуліся ў калгасы імя Карла Маркса, «Новае жыццё», «Віраўлянскі», гаспадаркі Халамерскага сельсавета, на базе якіх пазней былі створаны саўгасы «Маяк» і «Обаль».

Магутнасць Ключагорскай ГЭС складала 350 кілавольт-ампер. Да 1957 г. яна не магла працаваць на поўную магутнасць з-за недастатковай энергаўзброенасці калгасаў, мала было механізмаў, якія прыводзіліся ў рух электраматорамі. Актыўная электрыфікацыя раёна пачалася з 1958 г., калі гаспадаркі былі падключаны да высокавольтных ліній дзяржаўнай энергасі-стэмы. У Гарадку і Езярышчы былі ўзведзены трансфарматарныя падстанцыі магутнасцю 850 кілавольт-ампер. Спачатку прымяненне энергіі ў вытворчых мэтах на сяле ўсё яшчэ адставала, не хапала матораў.

Асабліва хуткімі тэмпамі стаў укараняцца электрапрывад у сельскагаспадарчай вытворчасці з 1964 г. У 1980 г. узведзена 5 падстанцый магутнасцю 27 800 кіла-вольт-ампер. У калгасах і саўгасах былі механізаваны водазабеспячэнне, даенне кароў, прыгатаванне і раздача кармоў, уборка гною. Для механізацыі працаёмкіх работ усельскагаспадарчай вытворчасці ў 1980 г. выкарыстоўвалася 6470 электраматораў. Шмат энергіі спажывалася насельніцтвам на бытавыя патрэбы. Кожныя суткі ў гэты перыяд у раёне яе расходвалася 160 тыс. кілават-гадзін.

Вынікі працы прамысловых прадпрыемстваў у пачатку 1960-ых гг. сведчаць аб выкананні планавых паказчыкаў лясгасам, рамзаводам, маслазаводам, ільнозаводам і спіртзаводам.

Усе прамысловыя прадпрыемствы атрымалі прыбытак. Першынство ўтрымліваў рамонтны завод, які узначальваў вопытны кіраўнік Уладзімір Міхайлавіч Акімаў.

Дзейнасць гэтага прадпрыемства пачалася на аснове машынна-трактарнай майстэрні, якая была створана яшчэ да вайны. Пасля вызвалення раёна ёй быў перадазены будынак былой коннай пошты. Даведзены план рамонту — 150 трактарных рухавікоў у год. Колькасць працуючых тады складала 20 чалавек. У 1948 г. МТМ перайменавана ў міжраённыя майстэрні капітальнага рамонту, а ў 1959 г. у Гарадоцкі рамонтны завод. У 1958 г. пабудаваны новы вытворчы корпус. Гадавы план капітальнага рамонту трактарных і аўта-мабільных рухавікоў складаў 600 штук. 3 1964 г. калектыў прадпрыемства асвоіў узнаўленне метадам храміравання плунжарных пар і зваротных клапанаў. Завод спецыялізаваўся на капітальным рамонце аўтарухавікоў ГАЗ-51, ЗІЛ-120, камбайнавых, а ў далейшым — УРАЛ-353. Высокі рост вытворчасці адзначаецца ў 1966 — 1970 гг. Аб'ём рэалізацыі ўзрос на 67,7%, вытворчасць валавай прадукцыі — на 72,2%, капітальны рамонт аўтамабільных рухавікоў — на 92,3%, прадукцыйнасць працы — на 25%, прыбытак — на 45%. На вытворчасці было занята 150 чалавек.

Найболыпая колькасць працуючых на заводзе ў 1983 г. — 343 чалавекі. За год было адрамантавана 15 017 рухавікоў, выпушчана 255 вентылятараў КС-5 і 2009 вентылятараў В 06-290.

31 студзеня 2000 г. на базе завода ўтворана адкрытае акцыянернае таварыства «Гарадоцкі рамонтны завод».

Яшчэ ў 1926 г. пачаў працаваць Гарадоцкі маслазавод, які сваёй дзейнасцю ахопліваў тэрыторыю Гарадоцкага і Мехаўскага раёнаў. У сувязі з узбуйненнем Гарадоцкага раёна павялічылася нізавая вытворчая сетка гэтага прадпрыемства. Яна складалася з 13 сепаратарных пунктаў.

У 1962 г. адбылася рэканструкцыя завода: прыбудаваны вытворчы корпус, уведзена ў эксплуатацыю электрападстанцыя і кампрэсарная. У гэты час на заводзе выраблялі сметанковае масла, мягкія сыры, цэльнамалочную прадукцыю, марожанае. Значную частку цэльнага малака пастаўлялі ў Расійскую Федэрацыю на Невельскі малочны камбінат.

У 1996 г. завод пераўтвораны ў адкрытае акцыянернае таварыства, якое ў 2002 г. стала філіялам ААТ «Малако» г. Віцебск, мае два малакапрыёмныя пункты, два фірменныя магазіны, ажыццяўляе прыём малака ад сельскагападарчых прадпрыемстваў і насельніцтва і яго пярвічную пе-рапрацоўку. Колькасць працуючых — 70 чалавек.

У 1990 г. абавязацельствы па пастаўках прадукцыі прамысловыя прадпрыемствы (рамзавод, лясгас, кар'ер «Загуззе», харчовы камбінат) выканалі на 100%. Аб'ём прамысловай прадукцыі павялічыўся ў параўнанні з папярэднім годам на 6,6%. Звыш плана выраблены запчасткі для аў-тамабіляў, вентылятары, халадзільная апаратура, паветраахладжальнікі, хваёва-вітамінная мука, хлеба-булачныя і кандытарскія вырабы.

Вядучая роля ў эканоміцы раёна належыць сельскай гаспадарцы. Раён спецыялізуецца ў раслінаводстве на вытворчасці зерня, бульбы, ільну, у жывёлагадоўлі — на вытворчасці малака, мяса, яек. Удзельная вага прадукцыі жывёлагадоўлі ў 1988 г. у агульным аб'ёме валавай прадукцыі сельскай гаспадаркі раёна складала больш 70%.

У 1966 г. у раёне налічвалася 35 гаспадарак, плошча зямлі якіх складала 201 548 гектараў, у тым ліку сельскагаспадарчых угоддзяў 125 773 гектары. Мелася буйной рагатай жывёлы 66 942 галавы, у ліку якіх 31 704 складалі каровы, свіней 15 794 галавы, авечак 4473 галавы. Засявалася 29 723 гектары зерневымі культурамі, 4295 гектараў — ільном, 4387 гектараў — бульбай. Валавы збор зерня склаў 28 270 тон, бульбы 42 522 тоны, ільновалакна 1218 тон. Ураджайнасць гэтых культур склала 7,7 ц, 86 ц, 2,8 ц з гектара адпаведна.

Вытворчасць малака 25 931 тонна, мяса 4867 тон, удой на карову складаў 1820 кг, сярэднясутачны прывес буйной рагатай жывёлы — 405 грамаў. У сельскагаспадарчай вытворчасці было занята 11 719 працуючых. Рэнтабельнасць складала 15,5%.

Максімальны валавы збор зерня атрыманы ў 1976 г. — 72 327 тон, ураджайнасць — 23,3 ц з гектара; збор валакна склаў 2102 тоны, а ўраджайнасць — 5,2 ц з гектара.

За 1986 — 1987 гг. валавая прадукцыя сельскай гаспадаркі да сярэднегадавога ўзроўню папярэдняй пяцігодкі ўзрасла на 28%, у тым ліку вытворчасць малака — на 19%, мяса - на 72%.

Фондазабяспечанасць калгасаў і саўгасаў раёна на 100 гектараў сельскагаспадарчых угоддзяў складала 166 тыс. рублёў супраць 92 тыс. у 1980 г.

Немалаважнае значэнне ў павелічэнні вытворчасці сельскагаспадарчай прадукцыі, зніжэнні яе сабекошту мела ўкараненне прагрэсіўных форм арганізацыі і аплаты працы, удасканалення ўнутрыгаспадарчага разліку.

Усё пагалоўе кароў, маладняку буйной рагатай жывёлы, свіней і авечак абслугоўвалася падраднымі калектывамі. Распаўсюджваўся сямейны падрад. Гэтай формай арганізацыі працы было занята 14 сямей, якія дабіваліся высокіх канчатковых вынікаў у вытворчасці прадукцыі жывёлагадоўлі.

У гэты перыяд атрымліваюць распаўсюджанне калектывы інтэнсіўнай працы — яшчэ адна з прагрэсіўных форм падраду, якая адпавядала пераходу на эканамічныя метады кіравання. У 1985 г. у саўгасе «50 год ВЛКСМ» быў створаны калектыў інтэнсіўнай працы з 5 вопытных механізатараў, які ўзначаліў А.М. Іўчанка. На дагаворнай аснове яны апрацоўвалі 621 га збожжавых і 340 га шматгадовых траў. Раней на такой плошчы вялі ворыва, сеялі і ўбіралі мінімум 25 чалавек. Пры новым гаспадаранні адзін пачаў працаваць за чацвярых. Канчатковыя вынікі аказаліся вышэй, чым у сярэднім па гаспадарцы. Ураджайнасць сена — 28,2 ц, у цэлым па саўгасу — 26,8 ц. На 1 работніка было атрымана 46,7 тыс. рублёў валавай прадукцыі, што ў 2,4 разы больш сярэдняй прадукцыйнасці працы ў гаспадарцы.

Выкарыстоўваючы накоплены вопыт, у 1988 г. у калгасах і саўгасах было створана 29 калектываў інтэнсіўнай працы, якія ўзялі ў апрацоўку болын 30% ворыва раёна. У гэтай форме арганізацыі працы было занята 15% механізатараў ад агульнай колькасці іх у раёне. Сярэдняя нагрузка ворыва на аднаго механізатара ў даных калектывах склала 105 гектараў (па раё-ну 60 гектараў).

У 1990-ыя гг. усе эканамічныя паказчыкі рэзка знізіліся. Колькасць гаспадарак зменшылася да 32 у 2002 г., а працуючых — да 3492 чалавек.

У 1990 г. узніклі першыя фермерскія гаспадаркі В.У.Качанкова, В.С.Салдаценкі,

Л.Я.Угорыча. У 2002 г. такіх гаспадарак было 15, яны займалі 808 гекатараў сельгасўгоддзяў. Вытворчасць імі мяса складала 7 тон, малака 61,5 тоны, бульбы 186 тон, зерня 82 тоны, гародніны 5 тон. У наступныя гады пачалося рэфарміраванне сельскагаспадарчых арганізацый. Добрыя паказчыкі ў жывёлагадоўлі мае камунальнае унітарнае сельскагаспадарчае прадпрыемства «Паўночны», якое ўзначальвае Асіпенка Васілій Сямёнавіч, заслужаны работнік сельскай гаспадаркі Рэспублікі Беларусь. Спецыялізуецца яно на вытворчасці свініны.

У снежні 1969 г. была прынята пастанова Савета Міністраў БССР аб будаўніцтве Гарадоцкай птушкафабрыкі. Будаўнічыя работы пачаліся ў красавіку 1970 г., а ўжо ў снежні наступнага года стала дзеючай першая чарга прадпрыемства на 50 000 кур-нясушак, у снежні 1972 г. — другая чарга, у лістападзе 1973 г. — трэцяя. Першая прадукцыя — яйкі — была атрымана ў жніўні 1972 г., а ў 1973 г. прададзена 31,2 млн яек і 420 тон мяса птушкі. У 1974 г. колькасць працуючых была 117 чалавек, у 1985 г. — 455. Сярэдняе пагалоўе курэй-нясушак у 1972 г. складала 62,3 тыс, у 1980 г. - 490 тыс, у 1991 г. - 480,7 тыс, у 1998 г. — 518 тыс. галоў. Вытворчасць яек за гэтыя гады вырасла з 27,4 млн штук у 1972 г. да 130,5 млн штук у 1998 г., а мяса адпаведна з 1386 да 10 506 цэнтнераў.

На працягу 8 гадоў існаваў свой інкубатар і птушку вырошчвалі на месцы. У 1980 г. з утварэннем Віцебскага аб'яднання па птушкагадоўлі адбылася спецыяліязацыя, і курэй-нясушак завозілі з Віцебскай птушкафабрыкі.

У 1998 г. да Гарадоцкай птушкафабрыкі была далучана Віцебская, якая спецыялізавалася на вырошчванні рамонтнага маладняку, саўгас «Лосвіда», а з 2001 г. — саўгас «Вайханы» Гарадоцкага раёна.

Агульная зямельная плошча гаспадаркі складае 5011 гектараў, з якіх 3796 — сельгасугоддзі.

Зараз у гаспадарцы 23 птушнікі для ўтрымання курэй-нясушак на 680 тыс. птушкамесцаў, 20 птушнікаў на 537 тыс. галоў сутачнага маладняку курэй.

Прадукцыя пастаўляецца ў г. Віцебск і раёны Віцебскай вобласці, часткова ў Мінск. За межамі рэспублікі рэалізуецца 25% яек. Рамонтны маладняк выкарыстоўваецца для камплектавання ўласнага прамысловага статку курэй-нясушак, пастаўляецца іншым гаспадаркам вобласці, рэалізуецца насельніцтву.

Паўфабрыкаты з мяса птушкі пастаўляюцца ў фірменныя магазіны, якіх налічваецца 8, і ў гандлёвую сетку Віцебка і вобласці.

Першым дырэктарам Гарадоцкай птушкафабрыкі ў 1970— 1978 гг. працаваў Канстанцін Фёдаравіч Кандраценка. На працягу 16 гадоў кіраваў прадпрыемствам Міхаіл Аляксеевіч Расолька, заслужаны работнік сельскай гаспадаркі Рэспублікі Беларусь.

Многія працаўнікі птушкафабрыкі за высокія вытворчыя дасягненні адзначаны ўрадавымі ўзнагародамі, бронзавымі і сярэбранымі медалямі Усесаюзнай выстаўкі дасягненняў народнай гаспадаркі.

Будаўніцтва — галіна народнай гаспадаркі, з якой звязана павышэнне эфектыўнасці вытворчасці, рашэнне надзённых сацыяльных задач. У раёне да канца 1958 г. амаль увесь аб'ём будаўнічых работ у вёсцы выконвалі калгасы ўласнымі сіламі. Будаўніцтва вялося ў асноўным з драўніны без праектаў, без захавання тэхнічных норм і правіл. Памяшканні ўзводзіліся часова, прычым сезонна. У выніку будаўніцтва на сяле значна адставала ад развіцця калгаснай вытворчасці і перастала задавальняць патрэбы гаспадарак і насельніцтва.

Само жыццё падказала стварыць міжкалгасную будаўнічую арганізацыю. У кастрычніку 1958 г. на сходзе ўпаўнаважаных калгасаў было прынята адпаведнае рашэнне. Ужо за першы год існавання міжкалгасная будаўнічая арганізацыя выканала аб'ём будаўніча-мантажных работ на суму 140 тыс. рублёў, пабудавала і здала ў эксплуатацыю 6 аб'ектаў. 3 кожным годам тэм-пы будаўніцтва раслі. За 1984 г. было ўведзена ўжо 90 аб'ектаў замест 73. А к канцу

1988 г. аб'ём выкананых будаўніча-мантажных работ МПМК-50 (так стала звацца арганізацыя) склаў 60 млн. рублёў, колькасць узведзеных аб'ектаў 1200. Гэта жылыя дамы для працаўнікоў вёскі, клубы, школы, дзіцячыя сады, жывёлагадоўчыя памяшканні, мехтакі, кармацэхі. Калектыў МПМК-50 неаднаразова выходзіў пераможцам у спаборніцтве сярод будаўнічых арганізацый вобласці і раёна.

Будаўнічыя работы ў раёне выконваў таксама калектыў МПМК-51. Зараз выка-наннем будаўнічай праграмы ў раёне займаецца РУП «Гарадоцкая ПМК-51».

3 прадпрыемстваў бытавога абслугоўвання ЗІ944 г. у Гарадоцкім раёне дзейнічалі 2 ганчарныя, трыкатажная, шорная, кавальска-металічная і 3 шматпрамысловыя арцелі. У 1960 г. на іх аснове быў створаны камбінат бытавога абслугоўвання, які меў швейны, трыкатажны, ткацкі, воўначосны цэхі, цэх па вытворчасці коўдраў. Дзейнічалі таксама фатаграфія, парыкмахерская, металабытрамонт, майстэрня па рамонту гадзініннікаў, аказваліся рытуальныя паслугі. Першым дырэктарам камбіната стаў Цімафей Андрэевіч Конанаў. Колькасць працуючых складала 450 чалавек, выконвалася 15 відаў паслуг. Найбольшы росквіт вытворчасці назіраўся ў другой палове 1960-ых — пачатку 1980-ых гадоў, працавала 700 чалавек. У 1985 г. насельніцтва абслугоўвалі 36 комплексна-прыёмных пунктаў, у тым ліку 32 у сельскай мясцовасці.

Народная адукацыя ў 1950 г. у раёне была прадстаўлена 126 школамі, з іх 2 ся-рэднія, 27 няпоўных сярэдніх, 89 пачатковых, 6 вячэрніх, 2 дзіцячыя дамы; у 1970 г. было 102 школы (13 сярэдніх, 25 васьмігадовых, 61 пачатковая, 1 вячэрняя, 2 спецыяльныя); у 2000 г. — 33 школы (16 сярэдніх, 11 базавых, 6 пачатковых, 1 спец-школа, 22 дзіцячыя сады). Склаліся настаў-ніцкія дынастыі Кірыёнкаў, Анціпавых, Слямнёвых і многіх іншых.

У сярэдзіне 1940-ых гг. існавалі Га-радоцкая раённая, Селішчанская, Смалоў-ская, Вайханская і Вярэцкая ўчастковыя бальніцы. Фельчарска-акушэрскіх пунктаў у 1956 г. налічвалася 11. У 1963 г. у сувязі з ліквідацыяй Езярышчанскага раёна сетка медыцынскіх устаноў павялічылася за кошт Езярышчанскай раённай, Межанскай, Саладухінскай, Халамерскай, Кузьмінскай участковых бальніц. 3 1968 па 1993 г. у раёне дзейнічалі 6 участковых бальніц, 29 ФАПаў, 2 амбулаторыі. У 2003 г. функцы-яніруюць 6 стацыянарных медыцынскіх устаноў на 260 ложкаў, 3 урачэбныя амбу-латорыі, 26 ФАПаў. У 1954 г. працавалі 15 урачоў, у 1965 г. - 40, у 1976 - 50, у 1991 -71, у 2002 г. — 60 урачоў. Таксама працу-юць 6 аптэк і 30 аптэчных пунктаў.